Τα εσπεριδοειδή είναι πολύτιμες και αγαπημένες καλλιέργειες σε όλο τον κόσμο, αλλά πριν από 8 εκατομμύρια χρόνια μπορούσαν να βρεθούν μόνο σε ένα μέρος: στους πρόποδες των Ιμαλαΐων, αναφέρει το BBC News.
Για τους λαούς της αρχαίας Μεσογείου, η προμήθεια εσπεριδοειδών, όπως τα κίτρα και τα λεμόνια, ήταν δύσκολη. Ήταν πολύ σπάνια, πολύ ακριβά και κατά συνέπεια, πολύ, πολύ πολύτιμα. Στην πραγματικότητα, αυτά τα δύο φρούτα ήταν τα μόνα εσπεριδοειδή που γνώριζαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι. Χρειάστηκαν αιώνες για τα ξαδέλφια τους – τα πορτοκάλια, τα λάιμ, το ταπεινό pomelo -φράπα- για να φτάσουν από την προγονική τους πατρίδα τη Νοτιοανατολική Ασία στη Δυτική Ευρώπη, διαπιστώνει μια νέα μελέτη.
Η Dafna Langgut, αρχαιοβοτανολόγος από το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ στο Ισραήλ, χρησιμοποίησε αρχαία κείμενα, έργα τέχνης και αντικείμενα για να χαρτογραφήσει τη διαδρομή και την εξέλιξη του αρχαίου εμπορίου εσπεριδοειδών. Oι Ρωμαίοι είχαν πρόσβαση μόνο σε κιτρώνες. Αυτοί οι καρποί με την τραχιά εμφάνιση, που μερικές φορές είναι γνωστοί ως ετρογκίμ, δεν ήταν πολύ καλοί για φαγητό. Αποτελούνται κυρίως από φλούδα, και η λίγη σάρκα που υπάρχει έχει μια αδύναμη, ξηρή γεύση.
Ο φλοιός τους όμως είναι φρέσκος και αρωματικός και χρήσιμος, όπως έγραψε στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., ο Θεόφραστος στην «Ερεύνα περί φυτών». «Ο καρπός δεν τρώγεται, αλλά είναι πολύ αρωματικός, όπως και τα φύλλα του δέντρου, και αν τοποθετηθεί στη μέση των ρούχων, τα προστατεύει από τα σκουλήκια. Όχι μόνο το κίτρο κρατά μακριά τα παράσιτα, αλλά επίσης σώζει ζωές σε περίπτωση δηλητηρίασης: όταν λαμβάνεται με κρασί, δρα βίαια στο στομάχι και εξαφανίζει το δηλητήριο».
Το κίτρο ήρθε στη Ρώμη από το σημερινό Ισραήλ, την Ιορδανία, τον Λίβανο, την Κύπρο και τη νότια Συρία. Έφτασε στη δυτική Μεσόγειο, διαπιστώνει η Langgut, κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια του 3ου και 2ου αιώνα π.Χ. Το λεμόνι ήρθε αργότερα. Το ξινό πορτοκάλι, το λάιμ και η φράπα ήρθαν τον 10ο αιώνα, και μόλις τον 15ο αιώνα έφτασε στα ευρωπαϊκά τραπέζια το γλυκό πορτοκάλι. To μανταρίνι (Citrus reticulata) έφτασε στη Μεσόγειο τον 19ο αιώνα, περίπου 2.200 χρόνια μετά την πρώτη εξάπλωση του κίτρου προς τη Δύση.
Αυτά τα δύο φρούτα μονοπώλησαν τα φώτα της δημοσιότητας για αιώνες. Τα μεταγενέστερα εσπεριδοειδή είχαν πολύ μικρότερη απήχηση και μέχρι τότε αποτελούσαν καλλιέργειες δευτερευούσης σημασίας και όχι είδη πολυτελείας. Τα λεμόνια, ανήκαν στην ελίτ. “Αυτό σημαίνει ότι για περισσότερο από μια χιλιετία, το κίτρο και το λεμόνι ήταν τα μόνα εσπεριδοειδή που ήταν γνωστά στη λεκάνη της Μεσογείου”, αναφέρει η Langgut. Τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα θεωρούσαν το κίτρο και το λεμόνι ως πολύτιμα εμπορεύματα, πιθανότατα “λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων, της συμβολικής χρήσης, της ευχάριστης οσμής και της σπανιότητάς τους”, καθώς και των μαγειρικών τους ιδιοτήτων.
Τα εσπεριδοειδή συμβολίζουν τον καθαρισμό και την εξυγίανση. Τα πορτοκάλια και τα λεμόνια, ειδικότερα, αντιπροσωπεύουν τη χαρά, την ευτυχία και την άφθονη ενέργεια του ήλιου (σκεφτείτε το καλοκαιρινό φως και τη ζεστασιά!).
«Τα πορτογάλια του Φωτώνε»
«Τα πορτογάλια του Φωτώνε» στη Λευκάδα οι πιστοί τα βουτούσαν τρεις φορές στη θάλασσα. Από ένα «μάτσο πορτογάλια» ο καθένας. Πορτογάλι κι όχι πορτοκάλι, στο προπολεμικό ιδίωμα της πόλης, η λέξη μάς έρχεται από το βενετικό portogalo.
Tο έθιμο (παλιό αλλά συνεχίζεται αναλλοίωτο) πρέπει να καθιερώθηκε μετά την κατάληψη του νησιού από τους Ενετούς (1684) και τη δημιουργία στο νησί της τάξης των αρχόντων που είχαν προνομιακά και τα μεγάλα περιβόλια στην περιοχή του κάμπου και κοντά στην πόλη.
Το «μάτσο», μια αρμαθιά δηλαδή, αποτελείται από πορτοκάλια δεμένα από τα κοτσάνια τους με χοντρό ανθεκτικό σπάγκο, είτε από κλαδί πορτοκαλιάς με τα καταπράσινα φύλλα του και πορτοκάλια του δεμένα κι αυτά με τον ίδιο σπάγκο εν είδη τσαμπιού, είτε, τέλος, σπανιότατα μέσα σε διχτάκι για να μη φύγουν κατά την εμβάπτισή τους.
Τα πορτοκάλια αυτά τα θεωρούσαν αγιασμένα και τα έτρωγαν την ίδια μέρα ή και τις επόμενες της. Τις φλούδες τους, οι περισσότεροι, δεν τις πετούσαν, για να μη μαγαριστούν, αλλά τις έκαιγαν στη «γωνιά» του σπιτιού. Ένα ή και περισσότερα πορτοκάλια τα έβαζε στο εικονοστάσι της («στα κονίσματα») η κάθε οικογένεια και τα ανανέωνε τα επόμενα Φώτα. Τα πορτοκάλια αυτά δεν σαπίζουν —σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη λόγω της εμβάπτισής τους στα αγιασμένα νερά— αλλά κουφώνουν συν τω χρόνω…
Σε παλιότερες εποχές, εποχές μεγάλης φτώχειας για την πλειοψηφία των ποπολάρων της πόλης, η ανέλκυση του σταυρού είχε οικονομικά οφέλη για όποιον θα κατάφερνε να τον πιάσει. Αυτός, αφού τον περιέφερε αρχικά στο λιμάνι, στη συνέχεια στα μαγαζιά της Αγοράς και τέλος από σπίτι σε σπίτι σε όλες τις συνοικίες της πόλης, συγκέντρωνε ένα σεβαστό για την εποχή ποσό. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο σταυρός σε τούτες τις παλαιότερες εποχές δεν ήταν ξύλινος όπως σήμερα, οπότε δεν επέπλεε, δυσκολεύοντας έτσι την προσπάθεια όσων προσπαθούσαν να τον πιάσουν.
Να σημειωθεί ότι οι ψαράδες και οι ναυτικοί της πόλης κρατούσαν τα πορτοκάλια στο σπίτι τους και στις μεγάλες φουρτούνες έριχναν κάποια από αυτά στη θάλασσα για να τη γαληνέψουν, πιστεύοντας ότι λόγω του αγιάσματός τους είχαν τη δύναμη να κατευνάζουν τις τρικυμίες.
(Κείμενο Βασίλης Φίλιππας, Kαίτη Κακαβούλη, aromalefkadas.gr)
Κείμενο Τζένη Φραγκούλη
Πηγές: science.org, archaeology.org, livescience.com, Religious and Cultural Significance of the Citron (Citrus medica L. ‘Diamante’) from Calabria (South Italy): A Biblical Fruit of the Mediterranean Land
