Δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητήσει κανείς την πράγματι ραγδαία όσο και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, όπως και τα τεράστια οφέλη που η ανάπτυξη αυτή έχει προσφέρει στις κοινωνίες των ανεπτυγμένων, αλλά και αναπτυσσόμενων χωρών. Ιδιαίτερα οι νέες τεχνολογίες – όπως η βιοτεχνολογία, μαζί με την ιατρική και φαρμακευτική τεχνολογία, η νανοτεχνολογία, οι τεχνολογίες της πληροφορίας, της επικοινωνίας και γενικότερα του διαδικτύου, και οι τεχνολογίες που σχετίζονται με τις γνωσιακές επιστήμες και τις νευροεπιστήμες –, αλλά και η ραγδαία πλέον ανάπτυξη της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης, έχουν καθιερώσει την επιστήμη κα την τεχνολογία ως τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εποχής μας, και έχουν δικαίως εδραιώσει το αδιαμφισβήτητο κύρος τους.
Αξίζει να σημειωθεί στη θέση αυτή, ότι σε σύγκριση με την τεχνολογική ανάπτυξη από την εποχή της Αναγέννησης μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα (μέσα δηλαδή σε τεσσεράμισι περίπου αιώνες, στους οποίους περιλαμβάνονται η σημαντικότατη επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, όσο και οι δύο βιομηχανικές επαναστάσεις περίπου μετά τα μέσα του 18ου και τα μέσα του 19ου αιώνα αντίστοιχα), η αντίστοιχη ανάπτυξη από τις αρχές μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα (μόλις δηλαδή σε μισό αιώνα) ήταν τουλάχιστον εξαπλάσια, αλλά και πολύ ακόμη μεγαλύτερη, αν πηγαίναμε και μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα.
Ωστόσο, η ανθρωπότητα έχει δυστυχώς φτάσει σε ένα πολύ κρίσιμο για την ανάπτυξη και την εξέλιξή της κομβικό σημείο – με άμεσες τις επιπτώσεις στο κοινωνικοπολιτικό, οικονομικό, ηθικό και περιβαλλοντικό επίπεδο – που θα πρέπει ιδιαίτερα να μας προβληματίσει, να μας αφυπνίσει και να μας δραστηριοποιήσει κατάλληλα. Κι αυτό, γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος, εγκλωβισμένος μέσα σε μια περίτεχνα επιβαλλόμενη υλιστική, ατομικιστική, θετικιστική και ρηχότατα ωφελιμιστική κοσμοθεώρηση, την οποία και ο ίδιος ασμένως καλλιεργεί και προωθεί, και έχοντας μπερδέψει μέσα και σκοπούς, έχει επιτρέψει, ιδιαίτερα μέσα στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς και του ανελέητού της ανταγωνισμού, την ανάδυση και εγκαθίδρυση μιας επιτηρητικής, εξουσιαστικής και γραφειοκρατικής τεχνοκρατίας και ενός κοινωνικά και περιβαλλοντικά καταστροφικού οικονομισμού.
Κύρια χαρακτηριστικά του παγκοσμοιποιημένου αυτού υπερσυστήματος, σε όλες τις εκφάνσεις του, είναι ο διαμελισμός της σκέψης, η διολίσθηση της καθαρής, θεωρησιακής επιστήμης σε ένα στυγνό επιστημονισμό και σε μια τεχνοεπιστήμη, η απαξίωση της ηθικής σκέψης και η σύγχρονη κρίση των αξιών, η αποκλειστική επικράτηση των επιστημικών και εργαλειακών αξιών, και όχι και των ηθικών, ο πλήρης διαχωρισμός μεταξύ της τεχνοεπιστήμης και της ηθικής της αξιολόγησης, το συνακόλουθο, με το διαχωρισμό αυτό, δόγμα της ουδετερότητας της τεχνοεπιστήμης, ο διαχωρισμός της πολιτικής αλλά και της οικονομίας από την οποιαδήποτε ηθική θεώρηση, η καθολική υποσκέλιση της πολιτικής από την οικονομία και η μετατροπή της οικονομικής επιστήμης, σε μια ψυχρή, κοινωνικά και ηθικά αναίσθητη, πλήρως μαθηματικοποιημένη επιστήμη, και ο κίνδυνος, τέλος, εξαφάνισης του ανθρώπου, καθώς αυτός, με την τεχνητή νοημοσύνη, κινδυνεύει να μεταλλαχθεί σε έναν μετα-άνθρωπο, μια ρομποτοποιημένη υβριδική οντότητα ανθρώπου-μηχανής, ένα cyborg.
Διευκρινιστικά αναφέρεται εδώ, ότι με τον όρο «τεχνοεπιστήμη» δεν εννοείται πλέον μια ουδέτερη, αξιολογικά, συνέργεια επιστήμης και τεχνολογίας, αλλά πολύ περισσότερο μια απογύμνωση της επιστήμης από οποιονδήποτε επιστημονικό αναστοχασμο, και η διολίσθησή της προς μια πλήρως εξορθολογισμένη, τεχνικοποιημένη, ωφελιμιστική, αγοραία και εξουσιαστική, πάνω στον άνθρωπο και τον πλανήτη, τεχνοεπιστήμη, που εξολοκλήρου κυριαρχείται από την τεχνική και την οικονομία.
Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί, ότι τα ζωτικής σημασίας αυτά προβλήματα δεν οφείλονται στην επιστήμη και την τεχνολογία, αυτές καθεαυτές, αλλά στον ακαλλιέργητο, ανεξαρτήτως κατοχής ακαδημαϊκών τίτλων, ρηχό, άπληστο, εγωιστή, και εξουσιομανή άνθρωπο, που παρ΄όλη τη φαινομενικά ανοδική, προοδευτική του πορεία, διά μέσου των αιώνων, σε συλλογικό, κοινωνικό επίπεδο, δεν κατόρθωσε να προχωρήσει, όπως συνηθίζω να λέω, ούτε ένα πικόμετρο (1 picometer =10 -12 m), στην εσωτερική του καλλιέργεια.
Γιατί βέβαια, σε αντίθεση με τον επιστημονισμό, την τεχνοκρατία και τον οικονομισμό, η επιστήμη και η τεχνολογία αποβλέπουν πρωτίστως στις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου, και όχι στις πλασματικές και έξωθεν, τεχνηέντως επιβαλλόμενες, φωτίζονται από την αγάπη για τη γνώση, την ταπεινοφροσύνη και τις δημοκρατικές αρχές, και όχι την αλαζονεία, την επιτήρηση και τον εξουσιασμό, την πολυμέρεια και όχι τη μονομέρεια της γνώσης, την ηθική της τεχνοεπιστήμης και όχι την ουδετερότητά της και τον τεχνολογικό ντετερμινισμό.
Στην προσπάθειά μας να αντιμετωπίσουμε τα πάσης φύσεως κοινωνικο-πολιτικά, οικονομικά, ηθικά και περιβαλλοντικά προβλήματα που εγείρονται από την ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης (π. χ. κοινωνική, οικονομική εκμετάλλευση και ανισότητα και καταστροφή του περιβάλλοντος), η φιλοσοφία μπορεί να μας προσφέρει τις αναγκαίες εννοιολογικές, οντολογικές, επιστημολογικές και γνωσιολογικές αρχές και προύποθέσεις για μια κριτική αξιολόγηση του επιστημονικού και του τεχνολογικού θεωρείν και πράττειν, και για μια σύγχρονη επομένως ηθική της τεχνοεπιστήμης. Όπως και από άλλη θέση έχω αναφέρει, ιδιαίτερα η αλματώδης και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης απαιτεί τώρα την ουσιαστική της σύζευξη με την ηθική της τεχνοεπιστήμης, στο πλαίσιο μιας ενοποιητικής φιλοσοφικής της θεώρησης.
Είναι προφανές ότι η σύζευξη αυτή δεν μπορεί παρά να γίνει στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, με τα πολύπλευρα οφέλη της αλλά και τις τεράστιες οικολογικές, ηθικές και κοινωνικο-οικονομικές της επιπτώσεις, τον ατομικισμό, τον άκρατο καταναλωτισμό, την αντιφατικότητα των εννοιών (όπως της έννοιας της προόδου ή της ελευθερίας, που δυστυχώς δεν μπορεί να θεωρηθεί και να βιωθεί αναξάρτητα από την έννοια της ασφάλειας), τις αυστηρές εξειδικεύσεις και τις ιδεολογικές διαστρεβλώσεις και συγχύσεις.
«Υπό αυτό το ενοποιητικό πρίσμα, προτείνεται η αποδοχή της ενότητας μεταξύ της επιστήμης, της τεχνολογίας και της φιλοσοφίας. Μιας ενότητας που δεν είναι μόνο γόνιμη, από επιστημολογική και γνωσιολογική άποψη, αλλά προτάσσει, προληπτικά και θεραπευτικά, και τις κοινωνικο-ηθικές εκείνες αξίες και ευαισθησίες που θα επιτρέψουν την ανθρωπότητα να προχωρήσει σε μια ευημερία πιο δίκαιη και λιγότερο καταστροφική για τον άνθρωπο και ολόκληρο τον πλανήτη».
Κείμενο Ι.Ν.Μαρκόπουλου – Καθηγητή Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης, Α.Π.Θ.
Σύντομο βιογραφικό
Ο Ιωάννης Ν. Μαρκόπουλος είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης. Σπούδασε χημική μηχανική και φυσικοχημεία στο Πολυτεχνείο Darmstadt της Γερμανίας (1973) και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), όπου και εκπόνησε, στο Τμήμα Χημείας της Φυσικομαθηματικής Σχολής, τη διδακτορική του διατριβή στη φυσικοχημεία (1981), την οποία κατέθεσε στην Πολυτεχνική Σχολή (Τμήμα Χημικών Μηχανικών) του Α.Π.Θ.
Μέχρι τον Απρίλιο του 2010 δίδασκε χημική μηχανική, στο Τμήμα Χημικών Μηχανικών (από τον Απρίλιο του 2006 ως αναπληρωτής Καθηγητής). Από το 2010/2011 έως το 2014/2015, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε, δίδαξε στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης της Παιδαγωγικής Σχολής του Α.Π.Θ., στην αρχή ως αναπληρωτής Καθηγητής και από τον Ιούλιο του 2012 ως Καθηγητής, μαθήματα που αναφέρονταν στη φιλοσοφία και την ηθική της επιστήμης και της τεχνολογίας, στην τεχνολογική ανάπτυξη και τους σύγχρονους προβληματισμούς, ενώ από το 2013/2014 έως το 2018/2019 δίδαξε στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ιδίου Τμήματος. Από το 2020/2021 διδάσκει στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Φιλοσοφίας στο επισπεύδον Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ.
Έχει συγγράψει και μεταφράσει βιβλία και έχει δημοσιεύσει επιστημονικές εργασίες, σε έγκριτα διεθνή περιοδικά, σε συλλογικούς τόμους και σε πανελληνια και διεθνή συνέδρια, στις περιοχές της χημικής μηχανικής και της φυσικοχημείας, της φιλοσοφίας, καθώς και της φιλοσοφίας και της ηθικής της επιστήμης και της τεχνολογίας. Είναι κριτής σε επτά διεθνή επιστημονικά περιοδικά χημικής μηχανικής και βιοτεχνολογίας, και μέλος επίσης της συμβουλευτικής συντακτικής επιτροπής στο διεθνές περιοδικό Chemical Engineering & Technology (1/2006-4/2011), όπως και της επιστημονικής επιτροπής του περιοδικού Φιλοσοφείν. Πολιτικά, Ανθρωπολογικά. Επίσης, τακτικό μέλος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (Ε.Φ.Ε.), της Γερμανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (D.G.Phil.), της Διεθνούς Εταιρείας Ελληνικής Φιλοσοφίας (Ι.A.G.P.), καθώς και τακτικός συνεργάτης του περιοδικού Θεωρίας και Πολιτισμού Ουτοπία.
Προσωπική ιστοσελίδα https://users.auth.gr/imarkopo
