Η Χριστίνα Μόραλη, η βραβευμένη καλλιτέχνης που έδωσε άλλη πνοή στην ελληνική κεραμική τέχνη, γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε εσωτερική διακόσμηση στο «Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο» (Σχολή Δοξιάδη) με καθηγητές τους Δημ. και Χαρ. Μυταρά, Γ. Γεωργιάδη κ.α.. Σπούδασε Κεραμική στην Αγγλία στο “Hammersmith College of Art” του Λονδίνου. Κατά την διάρκεια των σπουδών της, έργο της επιλέγεται και τοποθετήθηκε σε εξωτερικό τοίχο μεγάλου κτιρίου στο City of London. Έχει κάνει αναρίθμητες ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε πάμπολλες ομαδικές, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τα εμβληματικά design αντικείμενα της, τα μπισκότα πτιμπέρ Παπαδοπούλου, η ασπιρίνη, η δραχμή, η βραβευμένη αγελαδίτσα της στο cow parade, είναι μόνο μερικά από τα έργα που αγαπήθηκαν τόσο. Πειραματίζεται συνεχώς με νέα υλικά και τεχνικές και με το έργο της αποτελεί έμπνευση για τους νέους καλλιτέχνες.
Κεραμική, αγγειοπλαστική, γλυπτική. Ομοιότητες και διαφορές.
Η Κεραμική είναι αυτόνομη τέχνη. Περιέχει την φόρμα και την ζωγραφική αλλά αυτό που την κάνει να διαφέρει είναι η τεχνολογία. Η σύγχρονη κεραμική κάνει χρήση της τεχνολογίας σαν μέσο έκφρασης.
Ο σπουδαίος Γιάννης Μόραλης ήταν θείος σας. Ποια η σχέση σας μαζί του και πόσο ρόλο έπαιξε στην απόφαση σας να έχετε μια καλλιτεχνική πορεία και να ακολουθήσετε σπουδές στις εφαρμοσμένες τέχνες;
Ο Γιάννης Μόραλης ήταν αδερφός του πατέρα μου. Ήταν 4 αδέρφια με πολύ στενές σχέσεις. Ήταν λογικό να έχω μεγαλώσει με την παρουσία του μέσα στην οικογένεια. Η τέχνη υπήρχε γύρω μου, ήταν κάτι φυσικό, ο Γιάννης Μόραλης, ο ζωγράφος Γιάννης Γεωργιόπουλος σύζυγος της αδερφής τους, ο αρχιτέκτονας παππούς μου Γεώργιος Φάρος από την πλευρά της μητέρας μου. Ειδικά ο παππούς μου, που μεγάλωσα στο ίδιο σπίτι μαζί του, από μικρό κοριτσάκι, μου σκιτσάριζε ή ζωγράφιζε ολόκληρα παραμύθια που με συντρόφευαν καθημερινά και τα έχω φυλάξει όλα. Μεγάλωσα μέσα στα μολύβια και τα χρώματα.
Ο Γιάννης Μόραλης ήταν αυτός που μου μίλησε για τις εφαρμοσμένες τέχνες (δεκαετία του `70) και μάλιστα θυμάμαι χαρακτηριστικά να μου λέει, ότι είναι η τέχνη του μέλλοντος. Ο ίδιος μου σύστησε την Σχολή Δοξιάδη όταν αποφάσισα να ακολουθήσω τον δρόμο των εφαρμοσμένων τεχνών. Από 15 χρονών είχα αποφασίσει από μόνη μου ότι δεν θα ακολουθούσα άλλο δρόμο, ήταν κάτι φυσικό. Ξεκίνησα προετοιμασία ελεύθερου σχεδίου για την εισαγωγή στην ΑΣΚΤ με τον θείο μου Γεωργιόπουλο, κάτι όμως που άφησα γιατί με τράβηξαν οι εφαρμοσμένες τέχνες τελικά.
Είστε καλλιτέχνης του κόσμου, βραβευμένη, αεικίνητη, και το πολύ σημαντικό κατά την γνώμη μου, συγκροτημένη και οργανωμένη στην παραγωγική καλλιτεχνική πορεία σας. Στοιχεία του χαρακτήρα ή οι σπουδές; Η πειθαρχημένη απόδοση της έμπνευσης μαθαίνεται και σε ποιο βαθμό;
Ξεκίνησα στην Σχολή Δοξιάδη παρακολουθώντας το τμήμα της Εσωτερικής Διακόσμησης. Λίγο πριν τελειώσω την φοίτηση, αποφασίζω πως με τον χαρακτήρα που έχω, δεν θα μπορούσα να ακολουθήσω αυτό το επάγγελμα γιατί εκείνες τις εποχές η πορεία της Διακόσμησης ήταν ιδιωτικά σπίτια ή βιτρίνες. Ανακαλύπτω την Κεραμική τυχαία και παθιάζομαι. Ήταν αυτό που ήθελα. Ολοκληρώνω τις σπουδές και πηγαίνω στην Αγγλία να φοιτήσω σε σχολή κεραμικής, μιας και στην Ελλάδα δεν υπήρχαν και δεν υπάρχουν ακόμη.
Μόνη μου επέλεξα την πορεία αυτή και μάλιστα κατά την διάρκεια των σπουδών μου εκεί, ανακαλύπτω την φωτογραφία, την οποία παρ`ολίγο να ακολουθήσω σπουδάζοντας την. Καλώς η κακώς θεώρησα ότι δεν έπρεπε πάλι να αλλάξω σπουδές και την εγκαταλείπω. Νομίζω ο χαρακτήρας μου έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην όποια πορεία ακολούθησα και με τον τρόπο που αφοσιώθηκα σε αυτό.
Έχετε ξεφύγει από το αρχετυπικό “με το χέρι στον τροχό” ή κατέχει πάντα σημαντική θέση στις σειρές έργων σας; Τι αποτελεί έμπνευση και πως αποτυπώνεται στην δουλειά; Πως εξελίσσεται από αντικείμενο σε σειρά;
Η σύγχρονη κεραμική είναι και χρηστική και γλυπτική. Δεν νοείται σε χώρες με Ανώτατη σχολή κεραμικής να μην έχει σαν περιεχόμενο σπουδών τον τροχό. Έργα τροχού βρίσκονται στα μεγαλύτερα μουσεία Σύγχρονης τέχνης. Για μένα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της δουλειάς μου. Ξέρω τροχό, τον διδάχτηκα από την σχολή στην Αγγλία και στο ξεκίνημά μου είχα περιοριστεί σε αυτόν, σαν μέσο έκφρασης. Όμως δεν είναι μόνο αυτός. Επιλέγω και άλλες τεχνικές ανάλογα με το έργο που θα κατασκευάσω.
Έμπνευση για μένα είναι τα πάντα. Η καθημερινότητα, αυτό είναι, από εκεί πηγάζουν όλα.
Όταν επιλέγεις ένα θέμα διαπιστώνεις ότι δεν είναι μόνο αυτό το κομμάτι που κατασκεύασες αλλά έχει πολλές πλευρές με την ίδια αφετηρία. Έτσι κάπως γίνονται οι σειρές. Ένα θέμα με πολλές “πλευρές”.
Η αγγειοπλαστική είναι μια από τις αρχαιότερες τέχνες, για αποθήκευση και μεταφορά προϊόντων. Στην εμβληματική σειρά design με έμπνευση τα ελληνικά βιομηχανικά προϊόντα, φέρατε τα μέσα, έξω. Πως ήρθε η ιδέα, πως αναπτύχθηκε και γιατί πιστεύετε είχε αυτή την τεράστια επιτυχία;
Την δεκαετία του `90 έγινε μια “έκρηξη” μέσα μου, που ίσως είχε να κάνει με την καταπίεση που είχα επιβάλει στον εαυτό μου να κάνω κλασικά κεραμικά αντικείμενα .
Είμαι σίγουρη εδώ, ότι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο οι σπουδές μου στην Σχολή Δοξιάδη και ειδικά η Χαρίκλεια Μυταρά. Εκείνη την εποχή το design στην Ελλάδα ήταν για τους πολλούς άγνωστο. Στην σχολή Δοξιάδη όμως μας δίδαξαν τις αρχές του design παρ`όλο που δεν το χαρακτήριζαν με αυτόν τον όρο εκείνα τα χρόνια.
Είμαι άτομο που κινούμαι πολύ μέσα τον κόσμο, στην αγορά, παντού. Καταγράφονται στο μυαλό μου εικόνες της καθημερινότητας, που αργότερα μετατρέπονται σε έργο. Πάντα υπήρχε και υπάρχει κάπου το στοιχείο της σάτιρας. Είμαι άνθρωπος που λατρεύω το γέλιο. Έτσι λοιπόν, ξεκίνησε σαν παιχνίδι που το διασκέδαζα, τι θα μπορούσα να δημιουργήσω σε κεραμικό εμπνευσμένο από γνώριμα προϊόντα της Βιομηχανίας, δίνοντάς τους χρηστικότητα. Προέκυψαν πολλές ιδέες.
Το πρώτο έργο ήταν το γνωστό σε όλους μπισκότο πτιμπέρ και συνέχισαν αμέσως μετά με απίστευτη επιτυχία οι δεκάρες, οι ασπιρίνες, το ξυράφι και πολλά άλλα. Τα κατασκεύαζα είτε σε πηλό είτε σε χυτό αλουμίνιο.
Μάλιστα εκείνη την εποχή που μόλις είχε ανοίξει το Habitat μου ζήτησαν να σχεδιάσω ειδικά για αυτούς νομίσματα. Συνήθιζαν τότε να επιλέγουν συνεργασία με ένα σχεδιαστή/καλλιτέχνη σε κάθε χώρα όπου είχαν καταστήματα και συνεργάζονταν για ένα χρόνο. Εγώ κράτησα συνεργασία 3 χρόνια, λόγω της μεγάλης ανταπόκρισης του κόσμου.
Πρέπει να σας πω ότι όλα τα αντικείμενα της εποχής, εκτός από τις δεκάρες, το κοινό της δικής μου ηλικίας τα δέχτηκε με επιφύλαξη. Γι’αυτό και πέρασαν κάποια χρόνια, που οι γενιές άλλαξαν και κατάλαβαν το design και δέχτηκαν όλη αυτή την σειρά με μεγάλο ενθουσιασμό. Όλα αυτά που σχεδίασα τότε και κατασκεύασα, μέχρι και σήμερα έχουν μεγάλη ανταπόκριση.
Το γιατί είχαν μεγάλη επιτυχία πολλές φορές αναρωτιέμαι. Ίσως μίλησε στην μνήμη, στην καρδιά του κόσμου. Ποτέ δεν ξέρεις τι κάνει κάποιο έργο επιτυχία.
Η ενασχόληση με την κεραμική απαιτεί υπομονή, συγκέντρωση, δημιουργία. Αποστασιοποιείσαι και δημιουργείς. Πόσο έχει βοηθήσει η τέχνη αυτή, την προσωπική σας εξέλιξη ως άνθρωπος, και πόσο έχει καθορίσει την ζωή σας γενικότερα;
Νομίζω πως η τέχνη της κεραμικής απλοποίησε κάποια πράγματα στην ζωή μου. Η κεραμική όλη, είναι ένα φυσικό προϊόν και πρέπει να το αντιμετωπίζεις με σεβασμό και κατανόηση. Από μικρό παιδί αγαπούσα την φύση, το περιβάλλον. Ίσως δεν είναι τυχαίο που στράφηκα στην κεραμική.
Έχει δύναμη που πρέπει να δαμάσεις αλλιώς σε χειρίζεται.
“Ο πηλός, η φωτιά είναι κάτι ζωντανό. Μαθαίνεις να την αγαπάς, να ρισκάρεις χωρίς να είσαι σίγουρος για το αποτέλεσμα, να συμβιβάζεσαι με τις δυνατότητες που έχει και τελικά να συνεργάζεσαι μαζί της για το καλύτερο αποτέλεσμα. Έτσι δεν είναι και η ζωή;”
Το τυχαίο, το ρίσκο και το αβέβαιο στην διαδικασία παραγωγής του κεραμικού, περισσότερο απ’ ότι σε οποιαδήποτε άλλη τέχνη, πόσο ελέγξιμο είναι, πόσο απαιτεί εμπειρία και γνώσεις τεχνολογίας και τελικά πόσο συναρπαστικό ως δημιουργικό στοιχείο;
Όντως, αυτό το στοιχείο του “τυχαίου” σε κάποιο βαθμό κάνει την κεραμική ΜΑΓΙΚΗ. Η ομορφιά του να ανοίγεις το καμίνι, όσα χρόνια και αν περάσουν δεν μειώνεται με τίποτα. Ποτέ δεν είσαι σίγουρος αν “συνεργάστηκες” μαζί της καλά και θα σου δώσει το αποτέλεσμα που ήθελες. Είναι τόσοι πολλοί παράγοντες που παίζουν ρόλο στην διαδικασία κατασκευής ενός κεραμικού, και αυτό την κάνει να ξεχωρίζει και να συναρπάζει.
Ο κεραμίστας ελέγχει τα πράγματα μέχρι κάποιο σημείο. Γι’αυτό και απαιτείται εμπειρία και γνώσεις τεχνολογίας που σε εφοδιάζουν να αντιμετωπίσεις τα δύσκολα.
Τα μαζικά βιομηχανικού τύπου κεραμικά μπορούν να είναι αντικείμενα τέχνης;
Πολλές Βιομηχανίες της κεραμικής, έχουν καλλιτέχνες κεραμίστες που δουλεύουν αποκλειστικά γι’αυτές. Παραδείγματα έχουμε στις Σκανδιναβικές χώρες και τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά.
Το “χειροποίητο” στην κεραμική είναι κυριολεκτική έκφραση καθώς η επαφή με το υλικό είναι άμεση. Τι δεξιότητες ή ταλέντο χρειάζεται για να ασχοληθεί κανείς;
Περισσότερο αγάπη και πολύ υπομονή χρειάζεται για να ασχοληθείς σοβαρά με την κεραμική.
Γνωρίζω άτομα από παλιά, που θα έλεγες τότε πως η δουλειά τους ήταν μέτρια. Σήμερα είναι εξαιρετικοί κεραμίστες και είμαι σίγουρη 100% ότι είναι αποτέλεσμα αγάπης, αφοσίωσης και υπομονής.
Η επαφή με το υλικό είναι αγχολυτική και “ανεβάζει” την δημιουργική διαδικασία προσφέροντας ικανοποίηση. Υπάρχει αύξηση του ενδιαφέροντος για την κεραμική; Να περιμένουμε πολλά από τη νέα γενιά κεραμιστών ή μόδα είναι θα περάσει;
Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια μαζική στροφή προς την κεραμική. Αυτό είναι εξαιρετικό παρά την έλλειψη Ανώτατης σχολής κεραμικής και είναι απίστευτο πόσοι άνθρωποι θέλουν να μάθουν κεραμική.
Υπήρξε εποχή που έλεγες ότι είσαι κεραμίστας και δεν γνώριζαν τι είναι αυτό!
Σήμερα αυτό έχει αλλάξει και έχει βγει μια πολύ καλή “φουρνιά” κεραμιστών που πρέπει να είμαστε πολύ περήφανοι. Δεν είναι τυχαίο. Είναι στο DNA μας η κεραμική.
Είναι προσωπικός ο αγώνας που κάνουν όλοι οι κεραμίστες χωρίς καμία βοήθεια και αναγνώριση από την πολιτεία.
Σε σχέση με την κεραμική, τι κάνουν στο εξωτερικό που δεν κάνουμε εμείς εδώ; Πως θα ξεφύγουμε από γενιά που “κάθεται” πάνω στα έργα της Αρχαίας Ελλάδας;
Αυτό που εμείς ΔΕΝ κάνουμε σε σχέση με άλλες χώρες, είναι η δημιουργία μιας Ανώτατης Σχολής Κεραμικής!
Δεν συμφωνώ ότι “καθόμαστε” πάνω στα έργα της Αρχαίας Ελλάδας. Μακάρι να ήταν έτσι, γιατί αυτό θα πει ότι κάπου διδαχτήκαμε τα έργα της αρχαίας Ελλάδας που είναι η χώρα μας και που όμως διδάσκονται σε σχολές του εξωτερικού σαν ιστορία της τέχνης της κεραμικής.
Ενώ υπάρχουν εξαιρετικοί σύγχρονοι Ελληνες κεραμίστες, που δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από άλλες χώρες δεν έχουμε ταυτότητα Ελληνική.
Γνωρίζεις όταν βλέπεις έργα από άλλες χώρες, ότι αυτός είναι Σκανδιναβός, Ιάπωνας , Ιταλός κλπ. Μία σχολή σε διδάσκει να μαθαίνεις, να σέβεσαι την ιστορία σου και όχι να δανείζεσαι.
Η τέχνη (art), συνδέεται με προϊόντα αισθητικής αξίας ενώ η τεχνική (craft) με όλα τα υπόλοιπα. Η κεραμική πότε άρχισε να γίνεται τέχνη και γιατί στην Ελλάδα παρόλο που υπάρχει σημαντική παράδοση, είναι υποτιμημένη; Δεν θα έπρεπε να υπάρχει σχολή σε ανώτατο επίπεδο, καθώς οι υπάρχουσες σχολές εκπαιδεύουν τεχνίτες και όχι καλλιτέχνες.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπιζε και εξακολουθεί να αντιμετωπίζει η κεραμική στην Ελλάδα είναι η έλλειψη Ανώτατης σχολής κεραμικής και μάλιστα ανεξάρτητης από άλλες σχολές. Είναι υποτιμημένη γιατί δεν υπάρχει η παιδεία που θα την καθιερώσει σαν σύγχρονη μορφή τέχνης.
Δυστυχώς ακόμη και Έλληνες εικαστικοί δεν γνωρίζουν ότι δεν είναι μόνο η παραδοσιακή, αλλά έχει “φύγει” και εντάσσεται στον χώρο της Τέχνης. Λίγο να κοίταγαν στον διεθνή χώρο, θα έβλεπαν πόσες εκθέσεις σύγχρονης κεραμικής με ποιότητα γίνονται, όπου συμμετέχουν συχνά Έλληνες κεραμίστες και μάλιστα με διακρίσεις.
Ο προσωπικός αγώνας του κάθε καλλιτέχνη κεραμίστα καθιέρωσε την κεραμική σαν σύγχρονη τέχνη αρχίζοντας δειλά από την δεκαετία του `70. Δεν είναι βέβαια η αναγνώριση όπως θα έπρεπε, αλλά σίγουρα πολύ καλύτερα. Συχνά βλέπεις εξαιρετικές δουλειές σε αίθουσες τέχνης κάτι που ήταν πολύ δύσκολο εκείνες τις εποχές.
Υπάρχουν βέβαια πια, πολλά εργαστήρια σε πολλά σημεία της Αθήνας, που ασχολούνται με την κεραμική, διοργανώνουν μαθήματα και λειτουργούν και ως πωλητήρια. Η πολιτεία, το υπουργείο πολιτισμού, έχει ασχοληθεί σοβαρά με την κεραμική τέχνη και την επόμενη μέρα σε σχέση με την ουσιαστική εδραίωση και εξέλιξή της;
Δεν νομίζω ότι η πολιτεία έχει ασχοληθεί ΠΟΤΕ με το θέμα της κεραμικής. Είναι θλιβερό να διδάσκεται η ιστορία σου σε ιδρύματα του εξωτερικού και η πολιτεία η να αδιαφορεί η να αντιμετωπίζει με καχυποψία την όποια προσπάθεια κάνουμε κάποιοι από εμάς, ζητώντας την στήριξη της.
Έχω την προσωπική εμπειρία, του πόσο δύσκολο ήταν να πειστούν υπεύθυνοι και πόσο αγώνα κάναμε να καταλάβουν την ανάγκη στήριξης προσπαθειών μας, σε συλλογικές προβολές της Σύγχρονης κεραμικής.
Είναι δύσκολο να ασχοληθεί κάποιος με την κεραμική, καθώς χρειάζεται εκτός του τροχού και φούρνος, καμίνι, για το ψήσιμο των κεραμικών. Υπάρχουν τρόποι που προσπερνούν αυτό το μεγάλο έξοδο;
Σήμερα πλέον είναι πολύ δαπανηρό η δημιουργία εργαστηρίου κεραμικής. Το βασικότερο όλων είναι η απόκτηση ενός καμινιού. Μπορείς όλα τα άλλα να μην τα έχεις, αλλά χωρίς καμίνι, κεραμική δεν υπάρχει. Και βέβαια μεγάλο ρόλο θα παίξει το γιατί θες να κάνεις κεραμική. Αν είναι για χόμπυ, είναι ένα ακριβό χόμπυ. Άν είναι για επαγγελματικούς λόγους, μπορείς ψάχνοντας και βρίσκοντας ακόμη και μεταχειρισμένα μηχανήματα, να στήσεις ένα μικρό εργαστήριο. Εκεί είναι που κολλάει αυτό που έλεγα νωρίτερα, ότι `χρειάζεσαι αγάπη και υπομονή` για να τα καταφέρεις.
Στο δημιουργικό εργαστήριο σας δουλεύετε και διδάσκετε την κεραμική τέχνη. Τι “επιστρέφει” το να μεταλαμπαδεύεις γνώσεις, να είσαι μέντορας νέων καλλιτεχνών και ποια τα σχέδια σας για το μέλλον;
Διδάσκω κεραμική στο εργαστήριό μου τα τελευταία 10 χρόνια. Μέσα από την επιθυμία των μαθητών μου να μάθουν, μέσα από την αγάπη τους για την κεραμική, με έμαθαν να βρίσκω τον λόγο διδασκαλίας μιας τέχνης τόσο Ελληνικής και τόσο παραγκωνισμένης. Μου αρέσει να μεταφέρω αυτά που τόσα χρόνια αγωνίστηκα να κατακτήσω, σε αυτό τον χώρο και προσπαθώ να παροτρύνω να συνεχίσουν όπως και όπου μπορούν. Έχω γυναίκες (κυρίως γυναίκες είναι οι μαθητές), που έρχονται 10 συνεχή χρόνια, και δεν λένε να φύγουν! Έχουν φτάσει σε πολύ καλό επίπεδο δουλειάς και αυτό εμένα με κάνει να θέλω να τους μάθω κι άλλα πολλά. Είμαι υπερήφανη γι’αυτές!
Τα σχέδια για το μέλλον είναι λίγο θολά, λόγω της κατάστασης που διανύουμε. Όμως δεν το βάζω κάτω, συνέχεια σκέφτομαι κάποιες ιδέες σχετικά με όλα αυτά που περνάμε, και τι μου αποτυπώνεται. Είναι η φάση που “βράζει”, το ξέρω αυτό το συναίσθημα, το έχω ξανανιώσει. Σε λίγο θα γεννηθεί, υπομονή!
Συνέντευξη Τζένη Φραγκούλη
F.b. christina morali ceramic artist
Insta: christinamorali
