Στα πανέμορφα Αμπελάκια, στο παραδοσιακό ορεινό χωριό του νομού Λάρισας του Δήμου Τεμπών, στους πρόποδες τους Κισσάβου, βρίσκεται το αρχοντικό Schwartz (Σβάρτς), ένα από τα σπουδαιότερα Αρχοντικά στην Ελλάδα.
Tο Αρχοντικό άρχισε να χτίζεται το 1787 ως κατοικία του Προέδρου του Συνεταιρισμού των Αμπελακίων Γεωργίου Μαύρου Σβαρτς, αλλά διετέλεσε και έδρα του Συνεταιρισμού των Αμπελακίων, καθ’ όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του (1778-1820).
Ο συνεταιρισμός που είχε έδρα το αρχοντικό, έγραψε τα Αμπελάκια στην ιστορία, καθώς ήταν ο πρώτος οικονομιός συνεταιρισμός στον κόσμο, με καταστατικό, κανόνες, σοβαρή ομαδική δουλειά και βαθμό συνεργασίας, με δικαιοσύνη και αλληλεγγύη, κατόρθωμα μεγάλο για εκείνα τα χρόνια, και όχι μόνο για την Ελλάδα. Η “Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αμπελακίων” όπως λεγόταν, ήταν ο πρώτος οικονομικός οργανισμός θεμελιωμένος σε συνεταιριστική βάση.
Ο συνεταιρεισμός που ξεκίνησε το 1778, με μετόχους όλους τους Αμπελακιώτες, μετά από μεγάλο διάστημα μελέτης και διεργασιών, είχε κύρια δουλειά του την παραγωγή, επεξεργασία, βαφή και εμπορία, κόκκινων νημάτων, βαμμένων με φυτικό χρώμα, το οποίο το δημιουργούσαν από ένα φυτό που λέγεται ριζάρι (ρούβια η βαφική, ερυθρόδανο το βαφικό). Τα βαμβακονήματα των Αμπελακίων, από οικοτεχνίες του χωριού, ήταν κορυφαίας ποιότητας και κατέκτησαν σιγά σιγά τον κόσμο! Έφτασαν να έχουν 17 υποκαταστήματα σε Ευρωπαϊκές πόλεις, στα οποία δούλευαν μόνο Αμπελακιώτες! Το χωριό γνώρισε απίστευτα οικονομικά οφέλη και τότε χτίστηκαν τα περίφημα αρχοντικά του, σχολεία, δρόμοι κλπ.
Ο Πρόεδρος τότε στον συνεταιρισμό, ο Αμπελακιώτης Γεώργιος Μαύρος, τον οποίο στα ταξίδια του στο εξωτερικό, κυρίως Αυστρία και Γερμανία για την προώθηση των πωλήσεων του συνεταιρισμού, αποκαλούσαν Schwartz (=Μαύρος) και του έμεινε ως προσωνύμιο, έχτισε αυτό το περίφημο Αρχοντικό. Το Schwartz υιοθέτησε στην υπογραφή του και ο συνεταιρισμός προς χάριν αναγνωρισιμότητας στο εξωτερικό.
Το Αρχοντικό Σβάρτς ξεκίνησε να χτίζεται 10 χρόνια μετά την ίδρυση του συνεταιρισμού, το 1787 και ολοκληρώθηκε μετά από 11 χρόνια. Οι κτίστες ήταν Ηπειρώτες που μαζί με Μακεδονίτικα συνάφια τεχνιτών, “μετανάστευαν” σε όλη την Ελλάδα, για να χτίσουν τα αρχοντικά που τους ζητούσαν. Οι ζωγράφοι που έδωσαν στο εσωτερικό του σπιτιού τον μοναδικής τέχνης χαρακτήρα του, ήταν λαϊκοί ζωγράφοι, Αμπελακιώτες αλλά και από τη γύρω περιοχή και πολλά από τα θέματα φέρουν αέρα Κωνσταντινούπολης.
Ως κτίσμα, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα, με κάτοψη σε σχήμα Γ. Είναι τριώροφο οίκημα και φέρει προεξοχές (σαχνισιά). Εσωτερικά, το ξύλο είναι το κυρίαρχο στοιχείο τόσο στα ταβάνια όσο και ως επένδυση στους τοίχους και εντυπωσιάζουν και προσφέρουν στη μοναδικότητα του, οι τοιχογραφίες, που καλύπτουν όλους τους χώρους πάνω από τις ξύλινες επενδύσεις. Μικρές και μεγάλες συνθέσεις, με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο, αλλά και τοπία, που ξεχωρίζουν με την δεξιοτεχνία και την ποιότητα της εκτέλεσής τους. Το πλουσιότερο δωμάτιο είναι “του αετού”, με κύριο διακοσμητικό στοιχείο έναν ανάγλυφο δικέφαλο αετό πάνω από την πόρτα και ακόμη έναν στην κορυφή του τζακιού.
Το Αρχοντικό Σβάρτς, το 1965 αγοράστηκε από το Ελληνικό Κράτος και λειτουργεί ως μουσειακός χώρος μεταφέροντας τον επισκέπτη στην ατμόσφαιρα και αίγλη εκείνης της εποχής. Το Αρχοντικό δέχτηκε σχεδόν πλήρη αναστήλωση στις εξωτερικές πλευρές, ενώ σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη η αποκατάσταση και συντήρηση του εσωτερικού χώρου του Αρχοντικού, καθώς οι τοιχογραφίες είναι ένα από τα σπουδαιότερα στοιχεία του κτιρίου.
Τα Αμπελάκια είναι χωριό που φημίζεται για τα πετρόχτιστα αρχοντικά του (δεκαεπτά, εκ των οποίων τα δύο αποτελούν περιουσία του Υπουργείου Πολιτισμού), καθώς γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρη στο συνεταιρισμό. Έχει κηρυχθεί διατηρητέο για το σύνολο της αρχιτεκτονικής του κληρονομιάς.
Η κεντρική πλατεία του χωριού, από τις ωραιότερες βουνίσιες, με πλατάνια, κερασιές, και εντυπωσιακή θέα, είναι τόπος χαλάρωσης, και ότι πρέπει για καφέ και φαγητό. Η περιήγηση του, οι βόλτες στα στενά δρομάκια, χαζεύοντας τα πανέμορφα σπίτια και τους κήπους του, εμπειρία σημαντική.
Στα Αμπελάκια σημαντικό είναι και το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο, όπως και το Μουσείο Αμπελακίων της Περιόδου 1940-1949.
Kείμενο Τζένη Φραγκούλη
