Η καρσάνικη βελονιά είναι ένας τύπος κεντήματος, παραδοσιακό του χωριού Καρυά της Λευκάδας. Είναι ιδιαίτερα λεπτό, φίνο, μετρημένο με μαθηματική ακρίβεια και είναι εγγεγραμένο στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 2019.
Η συγκεκριμένη βελονιά είναι σύλληψη και δημιουργία της Μαρίας Σταύρακα (Κουτσοχέρω), και εξελίχθηκε μέσα στο χρόνο σε σπάνιας τέχνης κέντημα, με τη μορφή που έχει σήμερα, από τις γυναίκες της Καρυάς. Γίνεται με τη βελόνα ραψίματος, συνήθως με μεταξωτή κλωστή.
Κεντιέται πάνω σε υφάσματα λινά ή βαμβακερά με μεταξωτές κλωστές σε χρυσαφί χρώμα, και το αποτέλεσμα είναι ιδιαίτερα όμορφο και φίνο. Ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του Καρσάνικου κεντήματος είναι ότι δεν περιορίζει την κεντήστρα, αλλά της αφήνει το περιθώριο να προσθέτει και να αφαιρεί μοτίφ, διαμορφώνοντας έτσι ένα δικό της σχέδιο. Χρειάζεται όμως απόλυτη μαθηματική ακρίβεια για να κεντηθεί σωστά.
Η δημιουργός της Καρσάνικης βελονιάς, η Μαρία η «Κουτσοχέρω»
Η γυναίκα που εμπνεύστηκε και υλοποίησε αυτή την ιδιαίτερη τεχνική, την οποία “ανέβασε” σε τέχνη, είναι η Μαρία Σταύρακα, η «Κουτσοχέρω». Αυτό το ιδιαίτερο προσωνύμιο, της το «κόλλησαν» εξαιτίας της αναπηρίας της.
Η Μαρία Σταύρακα γεννήθηκε στην Καρυά από αγρότες γονείς γύρω στα 1860. Πέθανε το 1948. Κύρια απασχόλησή της – όπως και των περισσοτέρων κατοίκων του χωριού – ήταν οι αγροτικές εργασίες. Εργαζόταν στην καλλιέργεια της γης από πολύ νεαρή ηλικία. Ήταν, δε, ιδιαίτερα ζωηρή αλλά και έξυπνη. Η ζωηράδα αυτή έγινε η αιτία σε πολύ μικρή ηλικία να χάσει δια παντός το δεξί της χέρι, κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού όταν έπεσε από ένα δέντρο στο οποίο είχε σκαρφαλώσει. Το χέρι της υπέστη σοβαρά τραύματα, η πληγή μολύνθηκε και η ιατρική της εποχής δεν έβρισκε άλλη λύση πλην του ακρωτηριασμού. Το μέλος αφαιρέθηκε από το ύψος του αγκώνα. Όχι πολύ αργότερα, ένα δεύτερο ατύχημα της δημιουργεί αναπηρία και στο άλλο χέρι. Έτσι έγινε Κουτσοχέρω, δηλαδή είχε «κουτσά» και τα δύο χέρια της και αναπόφευκτα η συμμετοχή στις αγροτικές εργασίες και τα παιχνίδια στην εξοχή ήταν απαγορευμένα. Η Μαρία κλείστηκε στο σπίτι και έψαχνε να βρει τρόπο να γεμίσει το χρόνο της. Αποπειράται να κεντήσει. Διαθέτει μόνο το αριστερό χέρι, κι αυτό ανάπηρο! Εφευρίσκει, μετά από επίπονες προσπάθειες, έναν τρόπο να σταθεροποιεί το ύφασμα του κεντήματος. Με μια παραμάνα συγκρατεί το ύφασμα πάνω στο φόρεμά της και το κρατά ανάμεσα στα πόδια. Κεντάει με το «κουτσό» χέρι, το αριστερό. Κεντάει, ξηλώνει και ξανά από την αρχή. Μετά από κοπιώδεις προσπάθειες, μαθαίνει την τεχνική του κεντήματος. Συλλαμβάνει – έπειτα από πολλές ώρες εργασίας – την «καφασοβελονιά», κάτι εντελώς πρωτόγνωρο για τις τότε γνωστές τεχνικές.
Η Ζωή Βαλαωρίτη – νύφη του εθνικού ποιητή – Αριστοτέλη Βαλαωρίτη πληροφορείται για την τέχνη του Καρσάνικου Κεντήματος και επισκέπτεται τη Μαρία στο σπίτι της, όπου μένει έκθαμβη από τα αριστουργήματά της. Μεταφέρει τα νέα στη Βασίλισσα Σοφία και αυτή εντυπωσιάζεται με τη σειρά της από τα κεντήματα. Έτσι ιδρύεται, με την αρωγή της Βασιλικής Πρόνοιας, το 1912 η πρώτη σχολή καρσάνικου κεντήματος στην Καρυά. Βασική δασκάλα είναι η ίδια η Μαρία η Κουτσωχέρω. Ο αριθμός των μαθητριών εξ αρχής είναι μεγάλος. Η Σχολή στεγάζεται στο κτήριο της οικογένειας Νάστου – λίγο πιο κάτω από την Πλατεία της Καρυάς – το οποίο υπήρξε, έως το 1854, το εξοχικό του Άγγλου έπαρχου στο νησί της Λευκάδος. Η ίδια η Μαρία η Κουτσοχέρω πείθει και έναν άνδρα να συμμετάσχει στη δημιουργία κεντημάτων, ο οποίος είναι κι αυτός ανάπηρος από τον πόλεμο του 1912, τον Αργύρη.
Ο Αργύρης ή Κουτσαργύρης – κυρίως εμπνεόμενος από το ψυχικό σφρίγος της Μαρίας – εργάζεται πάνω στην τεχνική με ζήλο και μεράκι. Κάποια από τα σχέδιά του είναι, ίσως, μέσα στη λίστα με τα ομορφότερα και τα πιο διαδεδομένα σχέδια του Καρσάνικου Κεντήματος. Πρέπει να είναι από τους ελάχιστους άνδρες κεντητές στην Ελλάδα και από τους λίγους, γενικότερα, παγκοσμίως. Μεταγενέστερα, κοντά στον Αργύρη Σταύρακα, μαθήτευσαν δεκάδες κοπέλες του χωριού. Όμως η τέχνη πια ξεφεύγει από τη σχολή και μεταφέρεται από γυναίκα σε γυναίκα και από μάνα σε κόρη.
Από τη Βασιλική Πρόνοια το κέντημα γίνεται γνωστό σε όλα τα ευρωπαϊκά βασιλικά σαλόνια. Φτάνουν παραγγελίες από όλη σχεδόν την Ευρώπη. Από τη δεκαετία του 1930 που σταμάτησε η σχολή της Μαρίας της Κουτσοχέρω, η ίδια συνέχισε το έργο της από το σπίτι της ώς τα βαθειά της γεράματα. Μετά τον θάνατό της το 1948, το έργο της συνέχισε ο άξιος μαθητής της Αργύρης Σταύρακας ή Κουτσαργύρης στο ιδιόκτητο οίκημά του, το οποίο σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες ήταν καθημερινά γεμάτο με νέες κοπέλες που ήθελαν να μάθουν να κεντούν.
Η παράδοση
Οι γυναίκες της Καρυάς συγκεντρώνονται σε ομάδες στα σπίτια ή στις αυλές των σπιτιών και κεντούν ομαδικά. Οι κεντήστρες της Καρυάς κεντούν αδιάκοπα όλο το χρόνο. Για το κέντημα χρησιμοποιούν χαμηλό κάθισμα, τοποθετούν το ύφασμα στα γόνατά τους και έτσι το έχουν πολύ κοντά στα μάτια τους. Απαραίτητο αξεσουάρ είναι η «κόφα», δηλαδή το πλεχτό πανέρι από λυγαριά, όπου μέσα ντύνεται με ύφασμα και τοποθετείται το μέρος του κεντήματος που μένει ελεύθερο.
Το κέντημα της Καρυάς έδινε και δίνει ακόμα, υψηλής αισθητικής προικιά για το σπίτι όπως τραπεζομάντηλα, κουρτίνες, σεντόνια, μαξιλαροθήκες και το πιο σημαντικό, πουκάμισα κεντημένα για τις παραδοσιακές στολές της Λευκάδας. Το καρσάνικο κέντημα είναι το πιο σπουδαίο διακοσμητικό στοιχείο του αντρικού γαμπριάτικου πουκάμισου. Παλιότερα θεωρούταν ότι όσο πιο καλό πουκάμισο φορούσε ο γαμπρός, τόσο πιο σπουδαία ήταν η οικογένειά του.
Οι σταυροί για τα προσκυνητάρια των εκκλησιών είναι ένα ιδιαίτερο κομμάτι της καρσάνικης κουλτούρας, καθώς επίσης και τα άμφια των ιερέων που γίνονται με σπάνια σχέδια και με εκκλησιαστικό ύφος. Επίσης, ιδιαίτερα και πολύ σπάνια είναι τα νυφικά που γίνονται πάνω σε μεταξωτή οργάντζα.
Το κέντημα στο πουκάμισο έχει την ονομασία «τραχηλιά». Το πουκάμισο είναι συνήθως φτιαγμένο από υφαντό πανί και είναι κεντημένο με βαμβακερή λευκή κλωστή. Οι τραχηλιές είναι από τα πιο περίτεχνα καρσάνικα κεντήματα με πολύ πυκνό σχέδιο και πολύ λεπτά και φίνα μοτίφ, τα οποία πήραν το όνομα «κδέλες για τραχηλιές».
Τα γυναικεία πουκάμισα κεντιούνται με λιγότερο κέντημα, μιας και ήταν εσώρουχα.
Σήμερα, στην Καρυά δραστηριοποιούνται περίπου 35 κεντήστρες, με τις περισσότερες από αυτές να είναι μεγάλης ηλικίας. Στο υπόλοιπο νησί υπάρχουν άλλες περίπου 20 επαγγελματίες κεντήστρες.
Το καρσάνικο κέντημα αποτελεί πολιτισμικό χαρακτηριστικό στοιχείο του τόπου και η σημασία του στην Καρυά και γενικότερα σε όλη τη Λευκάδα έχει την ίδια αξία που είχε και πριν δεκάδες χρόνια.
Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 22 Οκτωβρίου 2022, στο Δημαρχείο της Καρυάς, το «1ο Συμπόσιο εικαστικών τεχνών για την καρσάνικη βελονιά». Η δράση, που έχει τη στήριξη και την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, συνδιοργανώνεται από τo Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκαδίων, την Κοινότητα Καρυάς, τον Μουσικοφιλολογικό Όμιλο «Απόλλων Καρυάς».
Περισσότερες πληροφορίες για το Καρσάνικο κέντημα στο βιβλίο του Ναπολέοντα Δουβίτσα «Η Καρσάνικη Βελονιά»
