Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, και αποτελεί σταθμό της ελληνικής χαρτογραφίας, ενώ συντέλεσε στη διαμόρφωση των ιδεών και του οράματος που ενέπνευσαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Η 12φυλλη Χάρτα, μνημειώδες έργο του Ρήγα Βελεστινλή, απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου νότια του Δούναβη, με πλήθος πληροφοριών και συμβόλων της Ελληνικής Παρουσίας από το παρελθόν μέχρι το έτος κατασκευής του.
Είναι ένα χάρτης μεγάλων διαστάσεων, 2×2,10 και αποτελείται από 12 φύλλα διαστάσεων το καθένα 50×70. Τυπώθηκε το 1797 λίγους μήνες πριν από τη σύλληψη και τη δολοφονία του Ρήγα, σε 1220 αντίτυπα στη Βιέννη στο τυπογραφείο των αδερφών Μαρκίδη-Πούλιου (από τη Σιάτιστα της Μακεδονίας), σε χαρακτική του γνωστού καλλιτέχνης εκείνης της εποχής, Franz Mueller. Τα αντίτυπα διατέθηκαν στη Βιέννη, τη Σμύρνη, το Βουκουρέστι και το Ιάσιο (Ρουμανία). Μέρος τους, 296 τον αριθμό, κατασχέθηκε κατά τη σύλληψη του Ρήγα στην Τεργέστη.
Το αντίτυπο που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Άνδρου στην Χώρα, είναι ένα από τα λίγα σωζόμενα (έχουν καταγραφεί 39 αντίτυπα της Χάρτας στην Ελλάδα και 19 στο εξωτερικό, τα οποία σώζονται σε μεγάλες βιβλιοθήκες και ιδιωτικές συλλογές) και ανήκε στον Ανδριώτη Θεόφιλο Καΐρη, (1784 – 1853) κορυφαίου Έλληνα διαφωτιστή, φιλόσοφου, μέλους της Φιλικής Εταιρείας, διδάσκαλου του Γένους και πολιτικού. Στην Άνδρο, ύψωσε πρώτος την επαναστατική σημαία στις 10 Μαΐου 1821, σε πανηγυρική δοξολογία στο ναό του Αγίου Γεωργίου και ο Βασιλέας Όθωνας του απένειμε το Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για την προσφορά του την περίοδο του Αγώνα.
Ο Θεόφιλος Καΐρης απέκτησε την Χάρτα του Ρήγα κατά την παραμονή του στη Σμύρνη.
Η Χάρτα υπήρξε έργο-δημιουργία του Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798) την εποχή που ο πρωτοπόρος Έλληνας στοχαστής επικέντρωσε την επαναστατική του ορμή σε μία σειρά εκδόσεων που στόχευαν στην αφύπνιση των Ελλήνων και των άλλων κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν οραματιστής και όχι ιμπεριαλιστής. Οραματιζόταν την αποκατάσταση των Βαλκανίων και της Μεσογείου, εκτός της Οθωμανικής κυριαρχίας. Οραματιζόταν μια κοινοπολιτεία στα πρότυπα της Αμερικάνικου πολιτειακού σχεδιασμού. Μια κοινοπολιτεία με δημοκρατικές πολιτικές διαδικασίες και αρχές.
Η Χάρτα του περιλαμβάνει τις περιοχές στις οποίες απαντάται η γεωγραφική διασπορά του ελληνισμού, και απεικονίζει την περιοχή όπου ο Ρήγας έχει αντιληφθεί ως θέατρο της μελλοντικής επανάστασης, τα εδάφη δηλαδή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη νοτίως του Δούναβη και στη Μικρά Ασία!
Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (Βελεστίνο 1757 – Βελιγράδι, 24 Ιουνίου 1798) ήταν Έλληνας συγγραφέας, πολιτικός, στοχαστής και επαναστάτης. Θεωρείται εθνομάρτυρας και πρόδρομος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο και την ήττα της Τουρκίας (1790) ο Ρήγας κατέφυγε στη Βιέννη, όπου έζησε, εργάστηκε, τύπωνε στην πόλη ελεύθερα τα βιβλία του και μπορούσε να διαδώσει τις επαναστατικές του ιδέες, οι οποίες ήταν βαθιά επηρεασμένες από το Γαλλικό σύνταγμα (του 1793). Έξω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, υπάρχει η εξής πινακίδα: «Οι Έλληνες της Βιέννης στον μεγάλο συμπατριώτη τους Ρήγα Βελεστινλή Φεραίο για τα 200 χρόνια από τον βασανισμένο θάνατό του». Το σπίτι του Ρήγα Φεραίου έχει γίνει μουσείο. Rigas Feraios – Velestinlis House, Rotenturmstraße 21, 1010 Wien.
Την εποχή που ο Ρήγας ξεκινά να φτιάχνει την Χάρτα, η επιστημονική χαρτογραφία στην Ευρώπη είχε σημειώσει μεγάλη πρόοδο. Η Χάρτα δεν είναι πρωτότυπο προϊόν, καθώς ο Ρήγας χρησιμοποίησε άλλους προγενέστερους χάρτες εμπλουτίζοντας τους. Οι προσθήκες όμως του Ρήγα στην Χάρτα ήταν που την κάνουν μοναδικής αξίας έργο.
Ξεχωρίζουν, ο αλφαβητικός κατάλογος σημαντικών ηρώων, φιλοσόφων, βασιλέων κ.ά. προσώπων της αρχαίας ιστορίας και ο χρονολογικός κατάλογος των ηγεμόνων που ξεκινά από τον Μέγα Αλέξανδρο και καταλήγει στον σουλτάνο Σελίμ Γ΄, αναπαριστώντας έτσι τη σύνδεση του χώρου με το ιστορικό συνεχές και την ανθρώπινη δραστηριότητα, ανεξαρτήτως καταγωγής!
Ιστορικά και μυθολογικά σχόλια μπαίνουν δίπλα σε συγκεκριμένα τοπωνύμια, που αφορούν σε γεγονότα της αρχαίας και ρωμαϊκής κυρίως ιστορίας, αλλά και σύγχρονα συμβάντα: τόποι γέννησης επιφανών προσώπων, σημαντικά μνημεία, ιστορικές μάχες και σημαντικά μνημεία της αρχαιότητας, συνθηκολογήσεις και κινήματα, πληροφορίες για τις φυσικές πρώτες ύλες ή τη βιοτεχνική παραγωγή κ.ά.
Για τα νομίσματα που έχει προσθέσει, ενημερώνεται από διάφορα νομισματικά εγχειρίδια, όπως αυτά του αυτοκρατορικού μουσείου της Βιέννης.
Ο χάρτης περιλαμβάνει επίσης:
- Δέκα “επιπεδογραφίες”, δηλ. τοπογραφικά σχέδια (Πλαταιές, Σαλαμίνα, Αθήνα, Θερμοπύλες, Σπάρτη, Δελφοί, Ολυμπία, Κωνσταντινούπολη, Σεράι, Φέρες) και δύο όψεις (Κωνσταντινούπολη, Δελφοί) σημαντικών πόλεων ή τοποθεσιών της αρχαιότητας.
- Μία κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου
- 162 νομίσματα στις δύο όψεις τους, με σχόλια για τις παραστάσεις, την προέλευση και το υλικό του νομίσματος,
- Στα περιθώρια του χάρτη, έναν κατάλογο σημαντικών προσώπων και ηγεμόνων της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή: Αλφαβητικός κατάλογος αρχαίων ηρώων, φιλοσόφων και άλλων προσωπικοτήτων και χρονολογικός κατάλογος αρχαίων ηγεμόνων, βυζαντινών αυτοκρατόρων και Οθωμανών σουλτάνων.
- Μυθολογικές κ.ά. συμβολικές παραστάσεις που πλαισιώνουν τον τίτλο του χάρτη
- Ποικίλα σχόλια του Ρήγα αρχαιογνωστικού κυρίως ενδιαφέροντος, διάσπαρτα στον χάρτη, δίπλα σε τοπωνύμια,
- Περισσότερα από 5800 τοπωνύμια (συχνά αναφέρονται για την ίδια τοποθεσία η αρχαία μεσαιωνική και σύγχρονη ονομασία της),
- Ρόδο των ανέμων, χρονική κλίμακα, υπόμνημα
Ο χρόνος που απαιτήθηκε για να προετοιμαστεί η Χάρτα εκτιμάται από έξι μήνες έως κάποια χρόνια, πριν την άφιξη του Ρήγα στη Βιέννη ή κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί.
Κείμενο Τζένη Φραγκούλη
Πηγές: Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου, Ρήγας Βελεστινλής (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ), Βικιπαίδεια
