Έχω ακούσει επανειλημμένα από αγαπητούς φίλους και συναδέλφους κάτι το πραγματικά εντυπωσιακό: ότι ο Αθηναϊκός Νεοκλασικισμός είναι ξενόφερτος! Ότι εισήχθη στην Αθήνα από “ξένους” αρχιτέκτονες μιμούμενος “ξένα” ρεύματα που παρουσιάστηκαν εις την Εσπερίαν! Μου λένε δε, ότι το έχουν ακούσει από καθηγητές της Αρχιτεκτονικής. Για το τελευταίο δεν αμφιβάλλω καθόλου. Θα το πω ευγενικά. Κάνουν λάθος. Δεν λέω ότι “αυτή είναι η άποψη μου”, λέω ότι αντικειμενικά κάνουν λάθος.
Ας τα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο ρυθμός ενός κτιρίου δεν καθορίζεται από την εθνικότητα του αρχιτέκτονος αλλά από τα χαρακτηριστικά του. Και τα χαρακτηριστικά αυτά έχουν εθνική ταυτότητα… εκτός αν τους την αφαιρέσουμε, σχεδιάσουμε δηλαδή κτίρια του λεγόμενου International Style, αυτού που αποκαλώ “αρχιτεκτονική χωρίς πατρίδα”. Αλλά επανέρχομαι, αν ένας Έλληνας σχεδιάσει ένα κτίριο στο Βερολίνο, αυτό δεν είναι “ξενόφερτο” εκτός αν του προσδώσει “ξένα” χαρακτηριστικά.
Τι είναι λοιπόν αυτά τα “ξένα” χαρακτηριστικά; Πολύ απλά, χαρακτηριστικά διαφορετικά από αυτά που ιστορικά έχουν χρησιμοποιηθεί στην περιοχή. Και δεν χρειάζεται να είναι καν εκτός χώρας. Αν σχεδιάσουμε ένα Μετσοβίτικο σπίτι στη Μύκονο, ένα σπίτι με στέγη από σχιστόλιθους, με σαχνισιά και χουτζουρέδες, τότε αυτό είναι ξένο. Όλοι το καταλαβαίνουμε αυτό. Ομοίως κι αν φτιάξουμε ένα κυκλαδίτικο σπίτι στο Μέτσοβο.
Πάμε λοιπόν πίσω στα 1830ς όταν η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα του νέου Ελληνικού κράτους. Έρχονται λοιπόν κάποιοι λαμπροί αρχιτέκτονες, Γερμανοί, Γερμανοτραφείς Σκανδιναβοί αλλά ΚΑΙ Έλληνες. (Φον Γκαίρτνερ, Φον Κλέντσε, οι αδελφοί Χάνσεν, αλλά και οι Κλεάνθης, Κάλκος, Ζέζος, Καυταντζόγλου, Θεοφιλάς, Μεταξάς, ο “Έλληνας” Τσίλλερ και άλλοι πολλοί). Οι “ξένοι” δεν έρχονται επειδή είναι φίλοι του Λουδοβίκου ή του Όθωνα, έρχονται επειδή στην Αθήνα εκείνη την εποχή δεν υπάρχουν αρχιτέκτονες που να μπορούν να αναλάβουν κτίρια σαν τη σημερινή Βουλή, το Πανεπιστήμιο κλπ.
Αυτοί οι εξαιρετικοί αρχιτέκτονες ουσιαστικά διεξάγουν την πρώτη, την σημαντικότερη και κυρίως την μόνη αρχιτεκτονική συζήτηση που έγινε ποτέ σ’ αυτόν τον δύσμοιρο τόπο. Δεν ξέρω σε τι βαθμό αυτή η συζήτηση έγινε, αλλά κυριολεκτικά γνωρίζω ότι σίγουρα έγινε διά μέσου των κτιρίων που σχεδίασαν.
Τι λένε; Λένε ότι ιδίως για τα μεγάλα δημόσια κτίρια, υιοθετούν το λεξιλόγιο της κλασικής αρχιτεκτονικής. Όλοι τους σχεδόν, μελετούν τις λεπτομέρειες των αρχαίων ελληνικών κτιρίων. Προσαρμόζουν όμως την μορφή των κτιρίων στις λειτουργικές ανάγκες της εποχής. Επίσης, χρησιμοποιούν τα ντόπια υλικά, το μάρμαρο, τον σοβά, τα κεραμίδια κλπ. Και βάφουν και τα κτίρια με τα χρώματα που ταιριάζουν στο Αττικό τοπίο. Αν κοιτάξουμε θα δούμε ότι υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στον Αθηναϊκό Νεοκλασικισμό κι αυτόν της Σκανδιναβίας, της Γερμανίας, πόσο μάλλον του Αγγλικού ή Αμερικανικού ιδιώματος, ήτοι του Georgian, του Federal και του Regency. – Απλό παράδειγμα, τα περισσότερα κτίρια του ρυθμού Federal είναι από τούβλο, του Regency από limestone, του ελαφρώς κιτρινωπού πωρόλιθου που συναντάμε στην Αγγλία -.
Παρένθεση: Οι αθηναϊκές εκκλησίες που κτίζονται εκείνη την εποχή εμφανίζουν πληθώρα ρυθμών, βυζαντινό, νεοαναγεννησιακό, ακόμη και νεογοτθικό. Οι δε “εξοχικές” κατοικίες, δηλαδή πέρα από τα Ιλίσσια, είναι πιο “εξωτικές”, κάποιες εντάσσονται στον ρυθμό picturesque.
Αυτός ο Νεοκλασικισμός είναι τόσο επιτυχημένος, που υιοθετείται από τα περισσότερα κτίρια της πόλης, ακόμη και στις πιο ταπεινές γειτονιές της. Απλώς στις ακριβές περιοχές έχουν μαρμάρινα κιονόκρανα, στις άλλες χρησιμοποιούν τον πιο προσιτό οικονομικά πηλό. Μάλιστα, πολύ περισσότερα τέτοια σπίτια, στον Κολωνό, στην Κολοκυνθού, στον Κεραμεικό, στα δυτικά της Πατησίων (Αχαρνών, Μιχ. Βόδα κλπ.), ακόμη και στα μεσοαστικά Εξάρχεια, σώθηκαν ακριβώς επειδή εκεί δεν υπήρχε η ζήτηση για να κτιστούν “μοντέρνες” πολυκατοικίες.
Μιλάμε λοιπόν για έναν εντελώς ελληνικό και δη Αθηναϊκό Νεοκλασικισμός. Αυτό το κίνημα ανθεί για περίπου 100 χρόνια. Και αυτό ακριβώς το κίνημα μας χάρισε τα ωραιότερα κτίρια της πόλης μας. Γιατί; Γιατί μας παρουσιάζει ένα όραμα για την πόλη. Ένα όραμα που προέκυψε μετά από μια αρχιτεκτονική συζήτηση, και κυρίως μετά από μια λεπτομερή μελέτη της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας.
Πως είναι δυνατόν να ισχυρίζεται κάποιος ότι αυτό είναι ξενόφερτο;
Το πιο αστείο δε, είναι ότι οι αρχιτέκτονες που τα λένε αυτά, είναι σχεδόν άπαντες υποστηρικτές του International Style και του Μπάουχαους! Λες κι αυτό είναι το “ντόπιο” αρχιτεκτονικό μας ιδίωμα, λες και δεν είναι η κατεξοχήν ξενόφερτη αρχιτεκτονική, λες και το Μπάουχαους ιδρύθηκε στα περίχωρα της Λαμίας!
Για να συνοψίσουμε: Ο Νεοκλασικισμός είναι ξενόφερτος στο Βερολίνο, στην Ουάσινγκτον ή στο Λονδίνο. Εκεί δηλαδή όπου αυτοί που σχεδίαζαν τέτοια κτίρια, έλεγαν ότι τα ιδανικά τους είναι αυτά της Αθήνας και δη αυτής του Περικλή.
Στην Αθήνα, ο Νεοκλασικισμός βρίσκεται στο σπίτι του. Το αρχιτεκτονικό του DNA ταυτίζεται με αυτό του Παρθενώνα και των άλλων υπέροχων αρχαίων κτιρίων μας. Γι’ αυτό δεν πρέπει να υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία.
Κείμενο Λαζαρής Ζαούσης
Ο Λαζαρής Ζαούσης είναι αρχιτέκτων. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, τελείωσε το Κολέγιο Αθηνών και στη συνέχεια σπούδασε στην Αμερική. Κατέχει δύο πτυχία, BSc in Architecture και Master of Architecture, αμφότερα από το University of Michigan- Ann Arbor. Διατηρεί το προσωπικό του αρχιτεκτονικό γραφείο, έχει εξειδικευτεί σε θέματα αλλαγής χρήσης διατηρητέων ή ιστορικών κτιρίων και διδάσκει ιστορία της Αρχιτεκτονικής.
