Το σκίτσο είναι η πρώτη έκφραση της δημιουργίας, η βάση, προς κάθε καλλιτεχνικό έργο, αλλά αποτελεί επίσης, όταν αυτονομηθεί, σημαντικό μέσο οπτικής επικοινωνίας. Ο σκιτσογράφος δημιουργεί κόμιξ, γελοιογραφίες, σκίτσα για ταινίες κινουμένων σχεδίων, εικονογραφεί έντυπα, καταχωρήσεις, στήνει storyboards (σχέδιο και διήγηση) για διαφημίσεις. Οι δεξιότητες σχεδιασμού απαραίτητες για την αφήγηση του σχολίου. Μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις και το σκίτσο είναι ακριβώς αυτό, μια εικόνα που λέει πολλά. Το σκίτσο μπορεί να αποτελέσει όπλο προπαγάνδας με ιδεολογικό υπόβαθρο ή απλώς σατυρική αναπαράσταση ενός τρόπου ζωής και της κοινωνίας γενικότερα, με θεματολογία από την καθημερινή ζωή. Ένα σκίτσο δεν είναι απαραίτητα γελοιογραφία. Στην γελοιογραφία, όλα τα βασικά στοιχεία της απεικόνισης, παρουσιάζονται κωμικά παραλλαγμένα με έντονο συχνά το στοιχείο της υπερβολής.
Η δύναμη της γελοιογραφίας είναι μεγάλη, καθώς είναι άμεση, περνάει το μήνυμα σε κάθε είδους πνεύμα και διάνοια (σε όλους δηλαδή), δυνατά, αλλά συγχρόνως με ευχάριστα συναισθήματα, καθώς στην καρδιά της βρίσκεται το χιούμορ. Η λυτρωτική και θεραπευτική δύναμη του γέλιου εκτός από αφύπνιση, προσφέρει ψυχική και πνευματική ισορροπία. Η σημαντική συνεισφορά της γελοιογραφίας στην πολιτική, είναι μεταξύ άλλων, ότι κρατά τους πολιτικούς προσγειωμένους, πλήττοντας την ματαιοδοξία τους και “χτυπώντας” τα κακώς κείμενα. Παγκόσμια, όλες οι εφημερίδες φιλοξενούσαν και φιλοξενούν στο φύλλο τους γελοιογραφίες.
Η γελοιογραφία ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Ο ζωγράφος Παύσων που ζούσε στην Αθήνα, κατά τον Αριστοτέλη, παρίστανε τους ανθρώπους όπως οι κωμικοί ποιητές, πολύ χειρότερους, σε μια ρεαλιστική τάση παρωδίας και διακωμώδησης, ενώ στα ερυθρόμορφα αγγεία της Magna Graecia (Νότια Ιταλία), βλέπουμε παραστάσεις από κωμικά λαϊκά δράματα στα οποία παρωδούνταν μύθοι θεών και Ομηρικών επεισοδίων.
Ο γελοιογράφος είναι ένα άκρως χαρισματικό άτομο, καθώς για την δημιουργία της επιτυχημένης γελοιογραφίας απαιτείται υψηλή ευφυία, χιούμορ, συνεχή επαφή με την επικαιρότητα και αντίληψη του κοινωνικού γίγνεσθαι. Γι’αυτό και οι καλοί γελοιογράφοι είναι ένα σπάνιο είδος.
Ο Γιάννης Δερμεντζόγλου γεννήθηκε το 1968. Είναι αυτοδίδακτος στο σκίτσο και τη ζωγραφική και ξεκίνησε να εργάζεται ως πολιτικός γελοιογράφος το 1993. Εργάστηκε στις εφημερίδες Πριν, Νίκη, Εξουσία, Βήμα, Το Πρώτο Θέμα, To Ποντίκι. Σήμερα, τα σκίτσα του δημοσιεύονται στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος και στο ειδησεογραφικό site TVXS.GR. Αγαπάει τα βουνά και είναι αντιπρόεδρος στον Αθηναϊκό Ορειβατικό Σύλλογο. Ταλαντούχος, με μοναδική και χαρακτηριστική πέννα, ανήκει στη γενιά των επιτυχημένων σκιτσογράφων της χώρας και έχει να πει πολλά. Μας μιλάει για την τέχνη και τον πολιτικό προσδιορισμό του σκίτσου, την πορεία του ως σκιτσογράφος και μας εξηγεί τα μυστικά της δύσκολης τεχνικής της γελοιογραφίας.
Είσαι αυτοδίδακτος. Πως αποφάσισες ν’ασχοληθείς με το πολιτικό σκίτσο και πως κατάφερες να διακριθείς;
Ξεκίνησα να εργάζομαι ως δημοσιογράφος. Είχα από παιδί έφεση στο σχέδιο, μου άρεσε πολύ να σχεδιάζω, και γρήγορα μου ήρθε η ιδέα ότι θα μπορούσα να το συνδυάσω με τη δημοσιογραφία. Αυτό, άλλωστε, είναι η πολιτική γελοιογραφία. Η κατάθεση άποψης με μέσο το σχέδιο. Υποθέτω ότι η αγάπη και το πάθος με τα οποία κάνω αυτό που κάνω, με βοήθησαν.
Χαρτί και μολύβι για την αποτύπωση της σκέψης και της ιδέας ή ηλεκτρονικός υπολογιστής;
Χαρτί και μολύβι. Έχει λήξει αυτό για μένα. Για ένα χρονικό διάστημα, χρησιμοποίησα τα ψηφιακά μέσα, ψηφιακό πενάκι, με το οποίο η τεχνική του χεριού παραμένει ίδια, αλλά το αισθητικό αποτέλεσμα δε συγκρίνεται με αυτό των παραδοσιακών μέσων. Ειδικά στον επιχρωματισμό των σκίτσων. Δεν υπάρχει σύγκριση ανάμεσα στο φυσικό πινέλο, την ακουαρέλα, και τον ψηφιακό επιχρωματισμό. Στην πρώτη περίπτωση, και ανάλογα με τις ικανότητες του σχεδιαστή, το αποτέλεσμα μπορεί να προσεγγίσει αυτό που λέμε “τέχνη”. Στη δεύτερη, παραμένει ένας εντυπωσιακός πλην, όμως, απρόσωπος επιχρωματισμός.
Γενικά, σε ό,τι κάνουμε, το υλικό, το μέσο, επηρεάζουν δραματικά το αποτέλεσμα. Ενίοτε το καθορίζουν. Όσο κι αν θέλουμε να βαυκαλιζόμαστε για το αντίθετο.
Πόσο ελέγχεις το τελικό αποτέλεσμα; Σε πάει το σκίτσο, ή γνωρίζεις από την αρχή τι κάνεις;
Το ελέγχω. Την ώρα που θα κάτσω πάνω από το χαρτί με το μολύβι, το τελικό αποτέλεσμα υπάρχει ήδη στο κεφάλι μου. Στη διαδικασία της αποτύπωσης, μπορεί να αλλάξω μόνο κάποιες λέξεις ή τη σύνταξη του κειμένου.
Με το σκίτσο δημιουργείς άμεσα και έντονα συναισθήματα, ίσως πολύ πιο δυνατά από αυτά που δημιουργεί κάθε άλλη τέχνη. Προκαλείς γέλιο, θυμό, προβληματισμό, σκέψη, εχθρότητα. Αυτή η αίσθηση επηρεασμού του αναγνώστη τι συναισθήματα δημιουργεί σ’εσένα; Πόσο είναι επιδίωξη;
Τα συναισθήματα που προκαλούνται επηρεάζονται από το υπόβαθρο του αναγνώστη. Υπάρχουν, προφανώς, άνθρωποι που αισθάνονται αυτομάτως εχθρότητα αν διαβάσουν κάτι με το οποίο δε συμφωνούν. Το βλέπουμε πολύ έντονα στις μέρες μας. Δική μου επιδίωξη είναι ο προβληματισμός, η σκέψη. Να πει ο άλλος “τι μου λέει αυτός; έχει δίκιο; Άδικο; Να το κρίνει.
Πως επιλέγεις το θέμα; Έχει να κάνει πάντα με την επικαιρότητα και αυτή η επικαιρότητα στο σκίτσο σου, πάντα με την πολιτική;
Επιλέγω από την επικαιρότητα αυτό που μου φαίνεται πιο σημαντικό. Υπάρχει, όμως, και μια άλλη διάσταση στις μέρες μας. Λόγω της υποχώρησης της ανεξάρτητης και μαχητικής δημοσιογραφίας, πολλά σημαντικά θέματα αποσιωπώνται και αποκρύπτονται. Αρκετές φορές, επιλέγω ένα τέτοιο θέμα για να το αναδείξω. Είμαι ευτυχής που έχω συνεργασία με έναν δημοσιογραφικό ιστότοπο που έχει την ίδια αντίληψη με εμένα για τη δημοσιογραφία. Ό,τι έχει να κάνει με τα κοινά, έχει πολιτική διάσταση. Τα ζητήματα που απασχολούν τις ανθρώπινες κοινωνίες είναι πολιτική. Οι ανούσιοι, καθημερινοί τακτικισμοί των εχόντων την εξουσία, είναι μικροπολιτική.
Η χρήση λέξεων στην γελοιογραφία δεν είναι απαραίτητη, καθώς “διαβάζεται” ως εικόνα και μόνο. Πόσο δύσκολα επιτυγχάνεται αυτό; Σε δυσκολεύει και γιατί;
Επικρατεί η αντίληψη ότι η γελοιογραφία δίχως λόγια είναι η πιο δύσκολη, ότι απαιτεί τη μεγαλύτερη “μαεστρία”. Δεν το συμμερίζομαι. Κάποια μηνύματα εξυπηρετούνται καλύτερα από εικόνες χωρίς λόγια, κάποια άλλα τα έχουν απόλυτη ανάγκη. Ωστόσο, και η εικόνα λόγος είναι. Εμπεριέχει έναν άρρητο λόγο. Και ο λόγος, η γλώσσα, είναι η βάση του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ο ικανός γελοιογράφος παρακολουθεί και έχει επαφή με το κοινό αίσθημα, το οποίο είναι κύριο ζητούμενο στο στήσιμο των γελοιογραφιών. Πως επιτυγχάνεται αυτή η δεξιότητα; Στοιχείο του χαρακτήρα ή επίκτητη από την “δουλειά” εξέλιξης που οφείλουμε να κάνουμε ως άτομα και πολίτες;
Η επαφή με το κοινωνικό αίσθημα έχει μία προϋπόθεση. Να μετέχει και ο γελοιογράφος σε αυτό το “κοινό”. Αλλιώς, έχουμε παραγωγή γελοιογραφιών ως ευπώλητα προϊόντα. Η ευθυκρισία στην κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Της τριβής με αυτήν την πραγματικότητα μέσω της “δουλειάς”, την ύπαρξη παιδείας που θα δώσει τα εννοιολογικά εργαλεία για την ανάγνωσή της, αλλά και την οικοδόμηση ενός χαρακτήρα ικανού να αποφύγει την αυτοαναφορικότητα, την προσκόλληση στον ατομικό μικρόκοσμο, τον άκρατο υποκειμενισμό. Δείτε στα social media πόσοι πολλοί άνθρωποι είναι απολύτως εγκλωβισμένοι σε μια συνεχή αυτοαναφορικότητα, ακόμα και όταν αναφέρονται στα κοινά. Αυτή η συνεχής αυτοαναφορικότητα, απότοκη της οικονομίας της αγοράς, είναι αντίθετη με την έννοια του πολίτη. Τι πολίτες να είναι άνθρωποι που δεν ενδιαφέρονται για τίποτε άλλο, εκτός από τους εαυτούς τους;
Η συνοπτική αναπαράσταση του μηνύματος που περνάει μέσα στο σκίτσο, βάζει σε τάξη στον αναγνώστη του τα συγκεχυμένα ή θολά μιας κατάστασης. Με αυτή την έννοια της οικονομίας και του μινιμαλισμού, πως δεν “χάνεσαι” στην διαδικασία; Ποια τα στάδια της δημιουργίας;
Η διαδικασία δημιουργίας μιας καλής γελοιογραφίας είναι μια συνεχής αφαίρεση. Φεύγουν τα περιττά, τα επουσιώδη, μέχρι να μείνει η ουσία του μηνύματος. Αν είσαι σίγουρος για το τι θέλεις να πεις, αν το μήνυμα είναι σαφές στο μυαλό σου, δε χάνεσαι, προχωράς στην αφαίρεση. Πρέπει, όμως, να πω ότι η αφαίρεση είναι πολύ δύσκολο πράγμα. Εκεί είναι η πραγματική “τέχνη”. Στην τέχνη, το αποτέλεσμα της αφαίρεσης, το λιτό και απέριττο, είναι διαχρονικό. Στη ζωή, είναι αυτό που ονομάζουμε σοφία.
Η γελοιογραφία εξ ορισμού στοχεύει στο γέλιο. Ποιά τα όρια της με την σάτιρα;
Δεν πιστεύω ότι το γέλιο είναι αυτοσκοπός στη γελοιογραφία. Η γελοιογραφία δεν είναι κωμωδία. Το κωμικό στοιχείο είναι χρήσιμο, επιθυμητό, αλλά δεν είναι ο στόχος. Η γελοιογραφία είναι σάτιρα. Είναι η μία από τις δύο βασικές μορφές της. Η άλλη είναι αυτό που ξεκίνησε στην αρχαιότητα, με τον Αριστοφάνη.
Βασικά στοιχεία η κριτική και η αμφισβήτηση. Το θετικό δεν έχει θέση ποτέ στο πολιτικό σκίτσο;
Πράγματι, επειδή η κριτική και η αμφισβήτηση είναι βασικά στοιχεία της σάτιρας, φαίνεται πως το θετικό δεν έχει χώρο σε αυτήν. Προκύπτει, όμως, σαφέστατα και καθαρά από την αντιδιαστολή. Όταν κρίνουμε και σατιρίζουμε μια νεοφιλελεύθερη πολιτική, για παράδειγμα, εμμέσως, αλλά σαφώς, προκρίνουμε μια σοσιαλιστική. Σχεδόν την περιγράφουμε, ανάλογα, βέβαια, και με το βάθος της κριτικής μας.
Το πολιτικό σκίτσο είναι a priori αντιπολιτευτικό. Αλλιώς πάμε σε μια κοινωνική προσέγγιση;
Ο γελοιογράφος είναι πάντα απέναντι στην εξουσία. Θα συμφωνήσω με αυτό. Όμως, στην εποχή μας, έχει γίνει μια μετακίνηση της εξουσίας από την πολιτική, στην οικονομία. Από τους εκλεγμένους πολιτικούς, στους οικονομικούς παράγοντες και τις εταιρείες με ισχύ μεγαλύτερη των κρατών.
Εναλλάσσονται κυβερνήσεις ιδεολογικά αντίθετες μεταξύ τους, αλλά η εξουσία παραμένει παρασκηνιακά στους ίδιους εξωθεσμικούς παράγοντες. Αυτό είναι ευθεία απειλή και διάβρωση της Δημοκρατίας. Απέναντι και σε αυτήν την πραγματική εξουσία οφείλει να είναι ο γελοιογράφος. Τα πράγματα εδώ γίνονται δύσκολα, γιατί, ενίοτε, αυτή η οικονομική εξουσία είναι και εργοδότης, έτσι όπως εξελίσσεται η κατάσταση στον Τύπο παγκοσμίως.
Ζούμε σε ταξικές κοινωνίες, τουλάχιστον κατά τη δική μου αντίληψη. Η συνεχώς διευρυνόμενη ανισότητα, η φτώχεια, είναι τεράστια κοινωνικά ζητήματα, που οφείλει να θίγει ο γελοιογράφος. Και παραμένουν, ανεξάρτητα από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Το ίδιο, άλλωστε, και τα τεράστια ζητήματα του περιβάλλοντος. Όταν βλέπουμε σαν εξουσία μόνο την εκάστοτε κυβέρνηση, βλέπουμε ένα πολύ μικρό και ενίοτε ασήμαντο μέρος της εικόνας. Πρέπει να βλέπουμε τη μεγάλη εικόνα.
Η ετοιμότητα βασική προϋπόθεση. Πάντα στα “κόκκινα”; Δεν κοιμάσαι ποτέ;
Αν έχεις φιλότιμο, πρέπει πολλές φορές να θυσιάσεις τον ύπνο σου. Μπορεί να έχεις στις 10 το βράδυ έτοιμη τη γελοιογραφία σου, και να συμβεί κάτι έκτακτο, πολύ σημαντικό. Ε, δε γίνεται να πέσεις για ύπνο και την άλλη μέρα να είσαι αλλού γι’ αλλού. Η δημοσιογραφία δεν έχει ωράριο και αυτό σπανίως είναι υπέρ του εργαζομένου. Βέβαια, αυτά ισχύουν για το internet, γιατί οι εφημερίδες έχουν ανελαστικούς χρόνους. Πρέπει κάποια στιγμή να πάνε στο πιεστήριο.
Ο στοχασμός και ο προβληματισμός που προκαλεί το σκίτσο, συμπορεύεται με την επιθυμία ενίσχυσης των αδύναμων απέναντι σε κάθε εξουσία; Από την πολιτική, οικονομική, κοινωνική μέχρι της πεθεράς;
Ναι, δεν μπορείς να είσαι με τον ισχυρό. Αυτό είναι κατάντια. Τώρα, με την εξουσία της πεθεράς δε με βοηθάνε τα βιώματά μου, γιατί και στους δύο γάμους μου ευτύχησα να έχω αξιαγάπητες πεθερές. Αλλά και η πατριαρχία, για παράδειγμα, είναι ισχυρή κοινωνική εξουσία και η κατάλυσή της είναι κοινωνική πρόοδος.
Ε, ναι, όπου πεθερά, βάλε κάθε οικόσιτη καταπίεση. Έχει την δύναμη η γελοιογραφία να επηρεάσει την πολιτική;
Οτιδήποτε έχει τη δύναμη να επηρεάσει την κοινή γνώμη, επηρεάζει και την πολιτική. Γι’ αυτό και οι φορείς της εξουσίας, θεσμικοί και εξωθεσμικοί, θέλουν να ελέγχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Στις μέρες μας, με την αύξηση της επιρροής των social media, η δυναμική της γελοιογραφίας αυξάνεται. Μπορεί ένα σκίτσο να αναπαραχθεί από εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Ωστόσο, οι φορείς της πραγματικής εξουσίας, ευρισκόμενοι στο παρασκήνιο και μη έχοντας ανάγκη τη λαϊκή ψήφο, δεν επηρεάζονται εύκολα. Δεν ιδρώνει το αυτί τους, κατά το κοινώς λεγόμενο.
Μπορεί ένας πολιτικός σκιτσογράφος να εργάζεται σε έντυπο αντίθετης ιδεολογίας;
Όσο μειώνεται η ανεξαρτησία του Τύπου, γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Μη γελιόμαστε, στην Ελλάδα ο Τύπος δεν ήταν ποτέ πραγματικά ανεξάρτητος. Αλλά υπήρχαν μέσα, στα οποία η αντίθετη άποψη του γελοιογράφου ή ενός αρθρογράφου ήταν σεβαστή.
Στις μέρες μας, εκλείπει αυτό. Στο εξωτερικό είναι αρκετά καλύτερα τα πράγματα, κυρίως στην Ευρώπη, που έχει ισχυρή παράδοση ανεξαρτησίας του Τύπου. Από εκεί και πέρα, είναι και θέμα προσωπικής στάσης. Έχω απολυθεί, έχω εξαναγκαστεί σε παραίτηση από μέσα τα οποία μου εξασφάλιζαν ικανοποιητικό εισόδημα και προβολή, προκειμένου να διαφυλάξω την ανεξαρτησία μου, και δεν το μετάνιωσα καθόλου. Αν χρειαστεί, θα το ξανακάνω.
Τα χαρακτηριστικά του “αντάρτη” πόσο απαραίτητα είναι στην πολιτική σκιτσογραφία; Ο θυμός και η αγανάκτηση είναι κινητήριες δυνάμεις;
Αν δε θύμωνα με αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, αν δε θύμωνα με την κοινωνική πραγματικότητα, δε θα έκανα γελοιογραφίες.
Έχεις δεχτεί “άγριες” αντιδράσεις για τα σκίτσα σου. Οι πολιτικοί χωρίς χιούμορ δεν σπανίζουν. Συντακτική οπισθοχώρηση ή πείσμα και ενδυνάμωση;
Ναι, από αναγνώστες, και τα τελευταία χρόνια στα social media. Οι πολιτικοί όταν ενοχλούνται, προτιμούν να απευθύνονται στη διεύθυνση του μέσου. Σε καμία περίπτωση υποχώρηση. Η πολιτική γελοιογραφία είναι μάχη πρώτης γραμμής.
Έλληνες γελοιογράφοι; Ποιός θεωρείς ότι σφράγισε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο; Ποιόν θαυμάζεις; Ξένοι σημαντικοί;
Αναμφισβήτητα ο αείμνηστος Γιάννης Ιωάννου σφράγισε τη Μεταπολίτευση. Η δουλειά του αποτέλεσε έμπνευση για εμένα και κίνητρο για να ξεκινήσω τη γελοιογραφία. Υπάρχουν πάρα πολλοί ξένοι σημαντικότατοι γελοιογράφοι, τόσοι, που δεν έχει ίσως νόημα η ονοματολογία. Πρέπει να πω, όμως, ότι και η Ελλάδα έχει εξαιρετική παράδοση σπουδαίων γελοιογράφων.
Πόσο μεγάλο μέρος της ημέρας αφιερώνεται στο σκίτσο της ημέρας; Που έρχεται η έμπνευση; Κρατάς σημειώσεις;
Πολύ μεγάλο μέρος αφιερώνεται στην ενημέρωση. Ειδήσεις, μικρές, μεγάλες, άρθρα, απόψεις. Όλα περνάνε από το μάτι μου. Πρέπει να ξέρεις όσο το δυνατόν περισσότερα για όσο το δυνατόν περισσότερα θέματα. Και ακόμα περισσότερο, να διαβάζεις πολύ, φιλοσοφία, πολιτική επιστήμη, ιστορία, ψυχολογία.
Η ευρυμάθεια είναι πολύ δύσκολη, θέλει κόπο και χρόνο, αλλά είναι αυτή που δίνει βάθος και έρμα στη δουλειά αυτή. Η “έμπνευση” έρχεται οπουδήποτε, αλλά είναι μια βασανιστική διαδικασία.
Πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η επαφή σου με τη φύση στην ψυχική σου ισορροπία και στην πνευματική σου διαύγεια; Βουνό αντί θάλασσας. Γιατί;
Η επαφή με τη φύση, μου είναι απολύτως αναγκαία. Μου δημιουργεί ένα αίσθημα πληρότητας και ηρεμίας δύσκολο να περιγραφεί. Τώρα, στην καραντίνα, πηγαίνω για αναρρίχηση στα βράχια γύρω από την Αθήνα, που, ευτυχώς, είναι πολλά. Όταν τελειώσει όλο αυτό με την πανδημία, θα ξαναπάμε στα βουνά.
Τα βουνά είναι η μεγάλη μου αγάπη. Αλλά και τη θάλασσα την έχω ανάγκη. Τις χρονιές που έκανα τα καλοκαίρια αποστολές στα βουνά του εξωτερικού, μου έλειπε η ελληνική θάλασσα.
Η φύση είναι γιατρειά, για το σώμα και τα μάτια μας. Γιατρεύονται τα μάτια από την ομορφιά της φύσης.
Είσαι αντιπρόεδρος στον Αθηναϊκό Ορειβατικό σύλλογο, ο οποίος λόγω της ανενεργίας με την πανδημία έχει οικονομικά προβλήματα. Τι μπορούμε να κάνουμε;
Όταν τελειώσει η καραντίνα, να έρθετε στις πεζοπορίες και τις αναβάσεις του Αθηναϊκού. Έχουμε πεζοπορίες για όλους, για όλες τις δυνατότητες και ικανότητες, στα ωραιότερα βουνά της Ελλάδας. Ξέρω πολλούς ανθρώπους που άλλαξε η ζωή τους από αυτό. Αρκετοί ίσως φοβούνται την ταλαιπωρία, και άλλοι ίσως υπερβάλλουν στη φαντασία τους με τους κινδύνους. Πιστέψτε με, δεν ξέρω κανέναν που ήρθε και δεν είπε ότι αξίζει τον κόπο.
Μην ανησυχείς, είμαστε όλοι έτοιμοι να πάρουμε τα βουνά! Εγώ εννοείται θα είμαι μαζί σας. Τα σχέδια σου για το μέλλον;
Είναι τόσο δύσκολη η κατάσταση πλέον στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, που μοναδική μου επιδίωξη είναι να συνεχίσω να κάνω όσο καλύτερα μπορώ αυτό που κάνω.
Συνέντευξη Τζένη Φραγκούλη
