Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε στον Πειραιά, 26 Ιουνίου 1887 και καταγόταν από τη Χίο. Ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνες αρχιτέκτονες. Με εξαιρετικές σπουδές (Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθηνών, στο Μόναχο σπουδές στο ελεύθερο σχέδιο και στη γλυπτική, στο Παρίσι, στην Académie de la grande Chaumière και στη Σχολή Καλών Τεχνών) και σημαντικούς δασκάλους (ο πρώτος (χρονολογικά) μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη), δίδαξε πάνω από τρεις δεκαετίες στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Το 1958 αποσύρθηκε και το 1966 έγινε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Ήταν άνθρωπος ιδιόμορφος, προσωπικότητα αντιφατική. Ήταν μικρόσωμος, με σιγανή φωνή, ένα σβησμένο τσιγάρο μονίμως στα χείλη και με συμπεριφορά ανεπιτήδευτη αλλά και παράξενη.
«Τὴ θεία ἁρμονία, ποὺ τὰ ἑνώνει ὃλα, τὴ νιώθεις βαθιὰ στὰ σωθικά.» Δημήτρης Πικιώνης
Ο αρχιτεκτονικός μοντερνισμός συνδέεται με τον γενικότερο εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Η νέα αρχιτεκτονική εμφανίζεται στα περισσότερα μανιφέστα της εποχής ως περίπου συνώνυμη του μπετόν, του γυαλιού και του ατσαλιού. Ο Δήμήτρης Πικιώνης ενώ ήταν ανένταχτος στα κινήματα της εποχής του, συνομιλούσε έντονα μαζί τους.
Έχει παράξει πλούσιο και αξιοθαύμαστο έργο, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την Αθήνα.
Το μοναδικής αξίας λιθόστρωτο στον Άγιο Δημήτριο τον Λουμπαρδιάρη στου Φιλοπάππου, είναι έργο τέχνης και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο παγκόσμιας αρχιτεκτονικής από την UNESCO.
Ο Πικιώνης ανέλαβε την τοποθέτηση κάθε πέτρας στα μονοπάτια του Φιλοπάππου σε μια έκταση 80.000m2! Με τη βοήθεια στενών συνεργατών του, μεταξύ των οποίων και πρώην μαθητών, και με ένα εργατικό δυναμικό που έφτανε τα ενενήντα άτομα, αφιέρωσε χρόνια άμεσης επίβλεψης στην υλοποίηση του έργου. Συναρμολόγησε τα μονοπάτια από ευρεθέντα και διασωθέντα υλικά: πέτρες από την περιοχή σε συνδυασμό με αρχαία θραύσματα, αλλά και τα απομεινάρια των νεοκλασικών αθηναϊκών αρχοντικών, που τότε γκρεμίζονταν για να δώσουν τη θέση τους στις τσιμεντένιες πολυκατοικίες που διαμόρφωσαν το τοπίο που κληρονόμησαν οι Αθηναίοι της γενιάς που μεγάλωσαν τις δεκαετίες του 1980 και του ’90.
Η φύση στο έργο του στου Φιλοπάππου είναι συνυφασμένη με την ιστορία και το παρελθόν του πολιτισμού της πόλης. Αρχαία μνημεία, κτίσματα, βράχοι, θάμνοι σαν ΕΝΑ τοπίο αφηγούνται την ιστορία της Αττικής Γης.
“Το εξαιρετικό με τον Πικιώνη είναι ότι σε μια εποχή που η κτιριολογία ήρθε να αντικαταστήσει την αρχιτεκτονική, ο Πικιώνης αντέδρασε θέλοντας να παρουσιάσει την αρχιτεκτονική ως τέχνη, χωρίς να ντρέπεται γι’ αυτό, όπως οι σύγχρονοί του που νόμιζαν πως είναι πιο καθωσπρέπει να είναι κτιριολόγοι” Γιάννης Τσαρούχης.
Κριτικός τοπικισμός! Η επιδραστική αρχιτεκτονική θεωρία που ανέπτυξαν οι Αλέξανδρος Τζώνης και Liane Lefaivre το 1981, ορίστηκε για πρώτη φορά με βάση το συγκεκριμένο έργο του Πικιώνη.
Ο Δημήτρης Πικιώνης χρησιμοποίησε την οπτική αντίληψη ως συνθετικό εργαλείο. Προασπιστής της ελληνικής τέχνης που πήγαζε από την παράδοση και την ιστορική μνήμη, υποστήριζε την επιστροφή στις ρίζες, με την έννοια ότι το σφρίγος της νέας δημιουργίας θα ανάβλυζε μέσα από την ελληνική γη. Το έργο του Πικιώνη μπορεί να θεωρηθεί σήμερα σαν ένας εικαστικός αντίλογος της εποχής του μοντερνισμού χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αρνιόταν την απλότητα έκφρασης του μοντέρνου κινήματος.
Το Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια του Λυκαβηττού και το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κτίστηκαν με βάση τις λειτουργικές θεωρίες της γερμανικής σχολής του Μπάουχαους, με ορθολογισμό και καθαρότητα στις λειτουργίες, με πολλούς ελεύθερους χώρους, με φωτεινές αίθουσες.
Το αρχιτεκτονικό έργο του Δημήτρη Πικιώνη συνδυάζει καλλιτεχνική δημιουργία και φιλοσοφικό στοχασμό. Συνδυάζει το οικουμενικό πνεύμα μαζί με το πνεύμα της εθνότητας, πάντα όμως συνυφασμένο με την ιστορία, την παράδοση και ταυτόχρονα το νεωτερισμό.
«Το ωραίο είναι αναγκαίως και οργανικό, αλλά παν το οργανικό δεν είναι αναγκαίως ωραίο για τον άνθρωπο. Ένα σύστημα υπονόμων δύναται να είναι διδακτικό για τον αρχιτέκτονα, δε δύναται όμως να αποτελέσει αντικείμενο της χαράς και της απολαύσεως την οποία χαρίζει μόνο η τέχνη.»
Στοχάστηκε πως το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητας. Όλα του τα επόμενα αρχιτεκτονικά έργα βασίστηκαν σ’ αυτή την αντίληψη.
Μεταξύ 1935 και 1937 εξέδωσε μαζί με τον ζωγράφο και φίλο του, Χατζηκυριάκο-Γκίκα, το περιοδικό Το τρίτο μάτι, στο οποίο δημοσίευσε ο ίδιος αρκετά κείμενά του. Το περιοδικό χαρακτηριζόταν ως καλλιτεχνικό.
«Λίγη περισσότερη ανθρωπιά, βαθύτερη νόηση και ψυχική ευαισθησία, και αλλάζουν όλα, από την αρχική στάση έως τις λεπτομέρειες”. Δημήτρης Πικιώνης
Ο Αλέξης Παπαγεωργίου, καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, στο αφιέρωμα της «Καθημερινής» 1994 χαρακτηρίζει το έργο του Πικιώνη «διαχρονικό» και είναι της άποψης πως δεν συμβαδίζει με τον διεθνισμό της «μοντέρνας» αρχιτεκτονικής. Υποστηρίζει πως ο Πικιώνης βλέπει την Ελλάδα ιστορικά και εθνικά ως «τόπο», που όμως πολιτισμικά επιμερίζεται σε «τόπους». Κάθε τόπος αναπτύσσεται πολιτισμικά σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον, δηλαδή υπάρχουν πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των ελληνικών νησιών και της ελληνικής στεριάς, ενώ οι από τόπου εις τόπον διαφορές στη λαϊκή τέχνη, διδάσκει ο Πικιώνης δημιουργούν αυτό το «λαμπερό μωσαϊκό» του ελληνικού πολιτισμού.
«Το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητος» Δημήτρης Πικιώνης
Ο Δημήτρης Πικιώνης αποσύρθηκε το 1958, μετά από 35ετή θητεία στο ΕΜΠ ως καθηγητής. Το 1966 εκλέχθηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Στις 28 Αυγούστου του 1968 πέθανε στην Αθήνα.
