Ο περίφημος χάλκινος ελικωτός (με ελικοειδείς λαβές) κρατήρας του Δερβενίου, ένα μοναδικό δείγμα της τορευτικής (επεξεργασία πολύτιμων μετάλλων με ένα εργαλείο, τον τορέα), σφυρηλάτησης και εγχάραξης του 4ου αι. π.Χ., είναι οστεοφυλάκιο, τεφροδόχο σκεύος και βρέθηκε το 1962 σε τάφο κοντά στο Δερβένι, 9,5 χλμ. βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης. Κατασκευάστηκε πιθανότατα σε κάποιο εργαστήριο της Μακεδονίας από καλλιτέχνη εξοικειωμένο με την αττική τέχνη. Οι Αθηναίοι καλλιτέχνες, μεταλλοτεχνίτες, αργυροχρυσοχόοι, γλύπτες και αγγειοπλάστες, μετανάστευσαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και στην Magna Graecia, κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. και η αττική επίδραση στην τέχνη είναι εμφανής σε όλο τον αρχαίο κόσμο.
Ο εντυπωσιακός κρατήρας με τις πολυστόλιστες ελικωτές λαβές και την πλούσια διακόσμησή του, περιείχε τα υπολείμματα της καύσης του νεκρού, ένα χρυσό νόμισμα του Φιλίππου Β’, ένα χρυσό δαχτυλίδι, δύο χρυσές περόνες και ένα χάλκινο επίχρυσο στεφάνι. Το στόμιο του αγγείου έκλεινε με χάλκινο ηθμοειδές κάλυμμα, σουρωτήρι για το κρασί. Επάνω στον κρατήρα είχε τοποθετηθεί χρυσό στεφάνι μυρτιάς.
Το αγγείο σφυρηλατήθηκε, ενώ χυτής τεχνικής είναι τα αγαλμάτια του ώμου, οι λαβές και η βάση. Το χρυσό του χρώμα οφείλεται στη μεγάλη περιεκτικότητα κασσίτερου στο κράμα του χαλκού.
Θηρία, ήμερα ζώα, κλαδιά αμπέλου και κισσού διακοσμούν όλες τις επιφάνειες του αγγείου. Τέσσερα αγαλμάτια κάθονται στους ώμους του κρατήρα. Στη μια πλευρά εικονίζονται ο νεαρός Διόνυσος και μια μαινάδα, στην άλλη πλευρά ένας αποκοιμισμένος Σιληνός (οι Σειληνοί ήταν δαίμονες των ρεόντων υδάτων και της ευφορίας της γης, σύντροφοι του Διόνυσου) με ασκό στο χέρι και μια εκστασιασμένη μαινάδα. Οι έλικες των λαβών κοσμούνται από προτομές του Ηρακλή, ενός γενειοφόρου θεού με κέρατα και του Άδη. Κάτω από την κύρια σκηνή του σώματος εμφανίζονται ζεύγη γρυπών και λέοντας με πάνθηρα που σπαράσσουν μικρό ελάφι και μοσχάρι.
Στο χείλος, επιγραφή με αργυρά γράμματα μας προσφέρει το όνομα του κατόχου του αγγείου: είναι ο Αστίων, ο γιος του Αναξαγόρα που καταγόταν από τη Λάρισα.
Κεντρικές μορφές της ανάγλυφης παράστασης που κοσμεί το σώμα του αγγείου είναι ο Διόνυσος και η Αριάδνη σε σκηνή ιερού γάμου. Το ζευγάρι κάθεται επάνω σε βράχο. Ο νεαρός θεός είναι γυμνός, έχει το δεξί χέρι ακουμπισμένο πάνω στο κεφάλι του, το δεξί του πόδι πάνω στον μηρό της Αριάδνης και συνοδεύεται από πάνθηρα. Δίπλα του κάθεται η Αριάδνη που ανασηκώνει το πέπλο της και ετοιμάζεται να αποκαλυφθεί στο σύντροφό της, στη χαρακτηριστική χειρονομία της νύφης. Το ιερό ζεύγος πλαισιώνεται από μαινάδες που εικονίζονται σε σκηνή εκστατικού χορού. Τον χορό παρακολουθεί Σιληνός που στέκεται στις άκρες των δακτύλων και έχει σηκωμένο το ένα χέρι. Στο άλλο χέρι κρατά θύρσο (τελετουργικό εξάρτημα του Διονύσου).
Αινιγματική είναι μια δεύτερη ανδρική γενειοφόρος μορφή, ένας άνδρας με ένα σανδάλι που προχωρά σε έντονο βηματισμό. Φορά χλαμύδα και ιμάτιο, από τον ώμο κρέμεται σπαθί στη θήκη του, στο αριστερό κρατά άλλο εγχειρίδιο, ενώ στο δεξί κρατούσε δύο δόρατα. Πρόκειται ίσως για την απεικόνιση του Πενθέα ή του βασιλιά της Θράκης Λυκούργου, που λόγω της ανάρμοστης συμπεριφοράς του προς τον Διόνυσο καταλήφθηκε από μανία.
Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
