Υπάρχουν σχολές και οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι ανήκουν συνειδητά ή ασυνείδητα σε κάποια από αυτές. Τα όρια του επαγγέλματος επαναπροσδιορίζονται συχνά και οι επιστήμονες της επικοινωνίας αλλάζουν θέσεις. Τα συναισθήματα του δημοσιογράφου και το πόσο αυτά συμβάλλουν θετικά ή όχι σε ένα ρεπορτάζ ειδήσεων, αποτελεί αντικείμενο μελέτης πάντα.
Κείμενο Τζένη Φραγκούλη
Η βασική γραμμή μέχρι πρότινος ήταν ότι τα συναισθήματα στην κάλυψη των ειδήσεων, δεν θεωρούνταν στοιχείο σοβαρής δημοσιογραφίας, καθώς τα “φθηνά συναισθήματα” χρησιμοποιούνταν για να συγκινήσουν τον αποδέκτη του ρεπορτάζ, με στόχο την αύξηση στα νούμερα αναγνωσιμότητας, ακροαματικότητας ή τηλεθέασης. Το γεγονός ότι δεν είναι εύκολη η διάκριση τους από μια αυθεντική εκδήλωση ενσυναίσθησης, έχει την αξία του. Ο δημοσιογράφος/ρεπόρτερ που τα εξέφραζε, θεωρείτο “λίγος” αφού κατέφευγε σε τέτοια κόλπα για να καλύψει το κενό της δημοσιογραφικής επάρκειας του.
Αργότερα, η γραμμή άρχισε ν’αλλάζει. Δεν ήταν δυνατόν σε συγκεκριμένες συνθήκες, όπως φυσικές καταστροφές, πόλεμος, πανδημίες κλπ, ο δημοσιογράφος/ρεπόρτερ να μην έχει “συμπαθητική” στάση απέναντι στους πληγέντες.
Μια ηθική στάση απέναντι στα θύματα, όπως περιέγραψε ο δημοσιογράφος του BBC και πρέσβης της UNICEF, Martin Bell, o oποίος κάλυψε τον πόλεμο των Βαλκανίων την δεκαετία του 1990.
Οι θέσεις του δεν έγιναν αποδεκτές παρά έμειναν κάπου στην άκρη, καθώς η δημοσιογραφία που πρέπει να είναι ψύχραιμη και όχι συναισθηματική δεν έκανε πίσω και ως αξία ή σχολή, συνέχισε να επικρατεί. Μια αμερόληπτη δημοσιογραφία, “αποφεύγοντας κρίσεις αξίας ή συναισθηματική γλώσσα ” με την αντικειμενικότητα και την αποστασιοποίηση να είναι τα ιδανικά που θα έπρεπε να την διέπουν και τα συναισθήματα συνεχίζουν να ανήκουν περισσότερο σε συνδιαλλαγές της εμπορικής σφαίρας, καθώς θεωρούνται εξ’ορισμού ιδιωτικές και εξαιρετικά εξατομικευμένες εμπειρίες και ως εκ τούτου, εκτός τόπου σε μια αντικειμενική κάλυψη γεγονότων.
Η «κοινωνική ενσυναίσθηση» όμως ήρθε να ξαναθυμίσει την σχολή του Martin Bell. Μια δηλαδή πιο συμπονετική κατανόηση του “πώς βιώνουν τη ζωή, άνθρωποι διαφορετικοί από εμάς, σε άλλες συνθήκες” με τον μεταβαλλόμενο ρόλο της δημοσιογραφίας να κάνει δυναμική εμφάνιση, σε μια κοινωνία που ενθαρρύνει πια, μια πιο ανοιχτή έκφραση συναισθημάτων.
Η ενσυναίσθηση μοιάζει να γίνεται για την δημοσιογραφία «συναισθηματικό κεφάλαιο» (όπως αναφέρει ο Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Pierre Bourdieu, όταν μιλάει για την κοινωνιολογία της αισθητικής). Και οι δημοσιογράφοι που την διαθέτουν, είναι πιθανό να έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο στο επάγγελμα (σε μετρήσιμα νούμερα επιρροής πάντα), από εκείνους που δεν διαθέτουν.
Η ενσυναίσθηση όμως συμβαδίζει με την ηθική (ξαναεπιστρέφουμε στον Bell). O δημοσιογράφος δεν νοείται να παραμένει αμερόληπτος μπροστά στον ρατσισμό, τον σεξισμό, τον πόλεμο, τις φυσικές καταστροφές όπως η κλιματική αλλαγή και τον ανθρώπινο πόνο γενικότερα.
Σημαντικό και αναγκαίο είναι όμως, να μετρηθεί ο βαθμός στον οποίο οι δημοσιογράφοι έχουν επίγνωση ή χρησιμοποιούν συνειδητά, τον αντίκτυπο των συναισθημάτων τους στη μετάδοση των ειδήσεων.
Τα συναισθήματα, επηρεάζουν τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης της επαγγελματική κρίσης και πρέπει να ελέγχεται αν η αντικειμενικότητα στην δημοσιογραφία που παράγεται, αν η είδηση, αλλάζει υπόσταση από την προσωπική υποκειμενική οπτική.
Η φιλοσοφία (όταν υφίσταται), οι πολιτικές θέσεις, οι προσωπικές φιλοδοξίες, ο χαρακτήρας, όλα επηρεάζουν τα συναισθήματα και διαμορφώνουν την δημοσιογραφική στάση και κατ’επέκταση την κάλυψη των ειδήσεων, επιπλέον των εμπορικών και πολιτικών θέσεων του εργοδότη.
Ο λαϊκισμός τόσο στην πολιτική όσο και στην δημοσιογραφία “πουλάει” χρησιμοποιώντας ως βασικό εργαλείο τα συναισθήματα.
Από την ψυχρή αποστασιοποιημένη δημοσιογραφία της είδησης όμως, στην πολιτικοποιημένη στρατευμένη χειριστική δημοσιογραφία, μέχρι την δακρύβρεχτη με δόλο συγκινησιακά φθηνή “δημοσιογραφία”, ίσως υπάρχει χώρος για την δημοσιογραφία την επαγγελματικά σωστή, συνειδητά ηθική με ενσυναίσθηση.
Οι διαφορές άλλοτε λεπτές και δυσδιάκριτες και άλλοτε κραυγάζουν.
Να θυμόμαστε όμως ότι τα συμπεράσματα χρωματίζονται και από τον βαθμό ενσυναίσθησης, ηθικής και φιλοσοφίας του αποδέκτη. Πράγμα που παίζει σημαντικό ρόλο την ψηφιακή δημοσιογραφία που είναι διαδραστική, συμμετοχική, και τα συναισθήματα που προβάλλονται στον δημοσιογράφο επηρεάζουν σημαντικά τόσο τον ίδιο όσο και το έργο του.
Η επικράτηση του διαδικτύου ως βασικός πυλώνας ενημέρωσης και η ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης επέφερε επίσης σημαντικές αλλαγές στις σχέσεις μεταξύ των πολιτών και των πολιτικών εκπροσώπων τους, σε μια νέα πλατφόρμα για την επικοινωνία, την πολιτική σκέψη και την οργανωμένη ή μη διαμαρτυρία, αλλά και την υπεράσπιση πολιτικών συμπεριφορών. Το αποτέλεσμα αυτού είναι οι πολιτικοί ηγέτες να είναι πλέον προσανατολισμένοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να πιάνουν τον παλμό και να περνάνε γραμμή.
Η δημοσιογραφία αλλάζει. Η τεχνολογία, οι κοινωνικές συνιστώσες, ο “νέος” άνθρωπος, ορίζουν την εξέλιξη.
Και το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι “Ποιός είναι ο ρόλος της δημοσιογραφίας στην κοινωνία και ποιος πληρεί τις προϋποθέσεις να λέγεται δημοσιογράφος;”
Ερώτημα που εγείρει πολλά περισσότερα θέματα, από το αν απλώς ο δημοσιογράφος πρέπει να εκφράζει τα συναισθήματα του.
Στο cnn.com, ο Jon Avion (δημοσιογράφος και πολιτικός αναλυτής) έγραφε: ” Δίκτυα ειδήσεων μεταμορφώνονται σε κάτι περισσότερο από υποστηρικτές των πολιτικών κομμάτων. Η ιδέα της αντικειμενικότητας όλο και περισσότερο απορρίπτεται ως μύθος, αντί να τιμηθεί ως ιδανικό προς το οποίο η βιομηχανία ειδήσεων πρέπει να κινηθεί.”
Ίσως δεν θα φτάσουμε ποτέ, στο σημερινό κόσμο πολυμέσων, να συμφωνήσουμε σε έναν καθολικά συμφωνημένο ορισμό του τι είναι δημοσιογράφος.
Ίσως όμως μπορέσουμε να συμφωνήσουμε ότι δημοσιογράφος δεν είναι κάποιος που παρουσιάζει αυστηρά τις προσωπικές του απόψεις για την πολιτική ή άλλα κοινωνικά ζητήματα, αλλά προσπαθεί με ειλικρίνεια να παρουσιάσει όλες τις πλευρές της ιστορίας. Ο δημοσιογράφος είναι κάποιος που είναι προσεχτικός στο πως εκφράζεται, τόσο κοινωνικά, συναισθηματικά όσο και πολιτικά.
To θέμα πολύ μεγάλο, όσο και ηθική στην δημοσιογραφία.
Οι θεωρητικοί της επικοινωνίας συχνά ορίζουν την ηθική με βάση ένα σύνολο αρχών ορθής ή ηθικής συμπεριφοράς, βάζοντας πάντα το ζήτημα αν η ηθική είναι περιστασιακή ή απόλυτη. Υπάρχουν ηθικές αρχές και πρακτικές που υπερβαίνουν όλες τις καταστάσεις ή εξαρτώνται από συγκεκριμένες συνθήκες;
Στη δημοσιογραφία και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η ηθική συνήθως ορίζεται με βάση ένα σύνολο αρχών και πρακτικών που διατυπώνονται σε έναν κώδικα για τους δημοσιογράφους ή τους επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης που τους βοηθούν να ενεργούν υπεύθυνα.
Οι τέσσερις αυτές βασικές αρχές είναι:
1.Της αναζήτησης της αλήθειας
2. Της ανεξάρτητης δράσης (κανένας επηρεασμός, για οποιοδήποτε λόγο)
3. Της λογοδοσίας (ευθύνη για ότι μεταδίδεται)
4. Της ελαχιστοποίησης της πρόκλησης βλάβης/ζημιάς (ευθύνη για το πόσο επηρεάζουν τα μεταδιδόμενα, τους αποδέκτες).
Οι αξίες, ως αυτόνομες οντότητες δεν επηρεάζονται ποτέ. Το θέμα είναι η σχέση μας μαζί τους.
Ο Κώδικας Επαγγελματικής Ηθικής και Κοινωνικής Ευθύνης των δημοσιογράφων-μελών της Ε.Σ.Η.Ε.Α, σε ένα εκτενές κείμενο που χάνεσαι,και που βρίσκεται πολύ μακριά από τα τεκτενόμενα στο ελληνικό δημοσιογραφικό τοπίο, σε αυτό το link: https://www.esiea.gr/arxes-deontologias/arxes-deontologias-dimosiografikoy/
