Συχνά αποκαλούμε τα διατηρητέα κτίρια της πόλης μας νεοκλασικά. Η αλήθεια είναι ότι αυτό ισχύει για την πλειοψηφία τους. Όχι όμως για όλα. Ποια είναι λοιπόν τα νεοκλασικά και ποια είναι τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους;
Πρώτα-πρώτα θα παρατηρήσουμε τις ορθογώνιες μορφές κτιρίων. Οι καμπύλες στα νεοκλασικά περιορίζονται στις λεπτομέρειες: Στους κίονες και στα κιονόκρανα, στα υπέροχα μαρμάρινα σκαλιστά φουρούσια που στηρίζουν τα μπαλκόνια (φωτ. #1) ή στις λεπτομέρειες των πρεκιών που βλέπουμε πάνω από τα παράθυρα και τις πόρτες (φωτ. #2). Η διακόσμηση είναι “ισορροπημένη”, ενίοτε λιτή (όπως λ.χ. στις όψεις του Κοινοβουλίου μας), ποτέ όμως υπερβολική.
Χαρακτηριστικά νεοκλασικά κτίρια είναι βέβαια αυτά της τριλογίας μας (Πανεπιστήμιο, Ακαδημία, Βιβλιοθήκη), η παλαιά Βουλή, η σημερινή Βουλή, το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Πολυτεχνείο, το Μέγαρο Συγγρού, αλλά και πολλές κατοικίες όπως στις οδούς Καβαλόττι (φωτ. #3) ή Ρεμούνδου (φωτ. #4).
Πιο συχνά από οτιδήποτε άλλο μπερδεύουμε τα Νεοαναγεννησιακά μας κτίρια, με τα Νεοκλασικά. Λογικό αφ’ ης στιγμής τα δύο κινήματα είναι συγγενικά. Η Αναγέννηση μας παραπέμπει στην Αρχαία Ρώμη, ο Νεοκλασικισμός στην Αρχαία Ελλάδα. Οι διαφορές τους είναι ότι στα νεοαναγεννησιακά κτίρια παρατηρούμε ημικυκλικές μορφές, συχνά σε σειρές ημικυκλικών αψίδων. Αυτές ακριβώς βλέπουμε και στο πρώτο κτίριο της Αναγέννησης, το Ospedale degli Innocenti που σχεδίασε ο Filippo Brunelleschi το 1419 στην Φλωρεντία.
Τα πιο γνωστά Νεοαναγεννησιακά κτίρια στην Αθήνα είναι το Ιλίου Μέλαθρον, η Μεγάλη Βρετανία στην αρχική της μορφή, το Βυζαντινό Μουσείο (πρώην κατοικία της Δούκισσας της Πλακεντίας) και ο Άγιος Διονύσιος των Καθολικών επί της Πανεπιστημίου.
Μια άλλη κατηγορία κτιρίων που συχνά συγχέεται με τα νεοκλασσικά είναι τα νεο-μπαρόκ. Εδώ οι διαφορές είναι πιο εμφανείς.
Ένας πολύ χοντροκομμένος κανόνας είναι ότι αν βλέπουμε οβάλ σχήματα σε ένα κτίριο τότε πιθανότατα αυτό είναι μπαρόκ, ή νεο-μπαρόκ εν προκειμένω. Το ίδιο κι αν έχει διπλές κολόνες. Η διακόσμηση του είναι πιο «βαριά», ρέπει προς την υπερβολή. Επίσης, αν το κτίριο είναι γωνιακό και η είσοδος του είναι στη γωνία, τότε σχεδόν σίγουρα είναι ένα νεο-μπαρόκ κτίριο.
Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο κτίριο είναι το Μέγαρο Σταθάτου, νυν Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Άλλα νεο-μπαρόκ κτίρια της Αθήνας είναι η Βίλα Υπατία και το Σαρόγλειο Μέγαρο.
Υπάρχουν στην Αθήνα και κάποια κτίρια του ρυθμού Beaux Arts (από την École des Beaux–Arts του Παρισιού -προφέρεται Μπωζ Αρ-). Κι εδώ υπάρχει μια μεγάλη σύγχυση γιατί το Beaux Arts είναι ένας «όρος-κουβέρτα» που καλύπτει πολλούς ρυθμούς.
Σύμφωνα με την École des Beaux–Arts, ο σχεδιασμός των κτιρίων πρέπει να προκύπτει μετά από ενδελεχή μελέτη της αρχιτεκτονικής ιστορίας του συγκεκριμένου τύπου κτιρίου. Αυτό κάποιοι το αποκαλούν ιστοριστικισμό, κάποιοι ακαδημαϊσμό. Σίγουρα είναι ο πιο συκοφαντημένος ρυθμός καθώς βρέθηκε στο στόχαστρο αρχικά του κινήματος Art Nouveau και κατόπιν του Μοντερνισμού.
Τα κτίρια της Beaux Arts είναι συμμετρικά, μάλιστα με τονισμένη αξονικότητα, είναι διαρθρωμένα σε βάση-κορμό-στέψη και είναι ορθολογικά σχεδιασμένα. Ήτοι κάθε πράγμα μοιάζει να είναι «στη θέση του», τίποτα δεν γίνεται στην τύχη, το κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο είναι το αποτέλεσμα μιας λογικής διαδικασίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.
Στην πόλη μας τέτοια κτίρια είναι το Public στην Πλατεία Συντάγματος, η παλιά Αγροτική Τράπεζα στην Ακαδημίας (φωτ. #5) το Μέγαρο Ησαΐα (Πατησίων και Ιουλιανού) και το κτίριο στην γωνία των οδών Πατησίων και Λασκαράτου (φωτ. #6).
Τέλος, πολύ συχνά κάποια κτίρια αναφέρονται ως «Εκλεκτικιστικού Ρυθμού». Κατ’ εμέ αυτό δεν ισχύει στις συντριπτικά περισσότερες των περιπτώσεων, ακόμη κι αν αναφέρονται έτσι στις επίσημες σελίδες του Υπουργείου Πολιτισμού.
Τι είναι λοιπόν ο Εκλεκτικισμός; Η Wikipedia μας ενημερώνει ότι είναι ένας ρυθμός που προκύπτει από την ανάμειξη διαφορετικών ιστορικών αρχιτεκτονικών ρυθμών κι ότι το αποτέλεσμα είναι «κάτι νέο», κάτι το καινούργιο. Είναι ελάχιστα τα παραδείγματα τέτοιων κτιρίων στην Αθήνα κι αυτά που υπάρχουν είναι μάλλον αμφιβόλου αισθητικής (φωτ. #7).
Θα προσέθετα ότι για να αποκαλέσουμε ένα κτίριο Εκλεκτικιστικό, αυτό το «κολάζ» αρχιτεκτονικών ρυθμών πρέπει να είναι τόσο ετερόκλητο και ασαφές, ώστε κανένας αρχιτεκτονικός ρυθμός να μην υπερισχύει του άλλου. Δηλαδή αν ένα νεοκλασικό κατά τα άλλα κτίριο, έχει μια πόρτα μπαρόκ, τότε αυτό δεν είναι εκλεκτικιστικό – είναι ένα νεοκλασικό κτίριο με μπαρόκ πόρτα.
Τι υποψιάζομαι ότι συμβαίνει; Πολλά αθηναϊκά κτίρια, είτε δεν σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονα, είτε σχεδιάστηκαν από κάποιον με ελλιπή γνώση της αρχιτεκτονικής ιστορίας. Μπορεί να είδαν κάποιο σχέδιο σε κάποιο αρχιτεκτονικό βιβλίο ή περιοδικό και να το αντέγραψαν. Ή μπορεί να «αυτοσχεδίασαν» κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Κι επειδή όλα αυτά τα κτίρια δεν μπορούμε να τα εντάξουμε σε κάποιον από τους προαναφερθέντες ρυθμούς, τα βαφτίσαμε «εκλεκτικιστικά» – κάτι δηλαδή σαν αρχιτεκτονική κολυμβήθρα του Σιλωάμ. Όμως δεν είναι σωστό κι ίσως είναι και άδικο. Πολλά από αυτά τα κτίρια είναι πολύ ωραιότερα από τα κανονικά εκλεκτικιστικά!
Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε όλες αυτές τις λεπτομέρειες; Ναι. Σαφώς. Γιατί;
Γιατί πρέπει να γνωρίζουμε την αρχιτεκτονική ιστορία της πόλης μας. Για την ακρίβεια, αυτή η άγνοια της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας είναι η βασική αιτία της αρχιτεκτονικής καταστροφής της πόλης μας. Κι αν θέλουμε να αναστρέψουμε αυτήν την καταστροφή, αν θέλουμε να ξανακτίσουμε μια Αθήνα πανέμορφη όπως ήταν κάποτε, τότε το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να μελετήσουμε την αρχιτεκτονική μας ιστορία!
Κείμενο Λαζαρής Ζαούσης
Ο Λαζαρής Ζαούσης είναι αρχιτέκτων. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, τελείωσε το Κολέγιο Αθηνών και στη συνέχεια σπούδασε στην Αμερική. Κατέχει δύο πτυχία, BSc in Architecture και Master of Architecture, αμφότερα από το University of Michigan- Ann Arbor. Διατηρεί το προσωπικό του αρχιτεκτονικό γραφείο, έχει εξειδικευτεί σε θέματα αλλαγής χρήσης διατηρητέων ή ιστορικών κτιρίων και διδάσκει ιστορία της Αρχιτεκτονικής.
