Νοημοσύνη, ευφυΐα, βλακεία κι εξυπνάδα

Νοημοσύνη, εξυπνάδα, ευφυΐα, ευρείες και αφηρημένες έννοιες που μπερδεύονται μεταξύ τους, ταυτίζονται λανθασμένα, και πιέζουν επιστήμη και φιλοσοφία να τις ορίσουν και να ρίξουν φως στην σημασία τους. Η νοημοσύνη έχει ως κύριες λειτουργίες της, την αντίληψη, την λογική, την ανάλυση, την αφαιρετική σκέψη, την μνήμη, την ικανότητα απόκτησης και εφαρμογής γνώσεων και δεξιοτήτων. – Η νοημοσύνη παράγει σκέψη και η σκέψη γνώση -. Αυτό το σύνολο των λειτουργιών, έχει βαθμούς ανάπτυξης. Σε κάποιους ανθρώπους είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες και τότε μιλάμε για δείκτη ευφυΐας.

Σχετικά με τη νοημοσύνη, με το αποκαλούμενο g (general intelligence), υπάρχουν πολλές θεωρίες που προσπαθούν να αναλύσουν διεξοδικά το θέμα και να ρίξουν φως στα άδυτα του μυαλού, όπως για παράδειγμα κάνει ο Αμερικανός ψυχολόγος Howard Gardner στο αμφιλεγόμενο από πολλούς βιβλίο του, Frames of Mind (1983). Ο Gardner αμφισβητεί την άποψη για τη νοημοσύνη ως μία γενική ικανότητα, που έχουμε όλοι σε κάποιο βαθμό, και υποστηρίζει ότι δεν είναι ενιαία, αλλά αποτελείται από 9 τουλάχιστον διαφορετικούς τύπους. Η νοημοσύνη σύμφωνα με τον Gardner δημιουργείται βιολογικά, αλλά ο βαθμός ανάπτυξής της εξαρτάται από τις προσωπικές εμπειρίες του καθενός, την αλληλεπίδραση μεταξύ της ανατροφής, του περιβάλλοντος, του πολιτισμού και των προσωπικών εμπειριών.  Αυτό κάνει και τον κάθε άνθρωπο μοναδικό, με μια εντελώς προσωπική ποικιλομορφία σκέψης.

Η ευφυΐα, το αποκαλούμενο IQ (Intelligence Quotient, που ως μονάδα μέτρησης αμφισβητείται από ειδικούς, καθώς παρουσιάζει πολλές ελλείψεις, μετρώντας μόνο ορισμένες πτυχές της νοημοσύνης), σύμφωνα με τον Stephen Hawking είναι η ικανότητα προσαρμογής στην αλλαγή. Σύμφωνα με την θεωρία, είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να αντιλαμβάνεται (αφηρημένες έννοιες), να εκλογικεύει, να λύνει προβλήματα με όχι κοινότυπο τρόπο, να μαθαίνει, να κατανοεί,  να προβλέπει, καθώς και η ταχύτητα με την οποία επεξεργάζεται πληροφορίες. Η ικανότητα να χρησιμοποιείται αποτελεσματικά ο νους, έτσι ώστε να οδηγεί στην επιτυχημένη διαχείριση αλλαγών, προβλημάτων και καταστάσεων του περιβάλλοντος και της ζωής μας. Το πόσο επιτυχημένα αποτελεσματικός είναι κάποιος δηλαδή.

Yπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ της ευφυΐας και της σοφίας (αυθεντική, αυτόνομη κριτική σκέψη με την ικανότητα της συνδεσιμότητας και της ενσυναίσθησης). Ένα άτομο που είναι ευφυές μπορεί να έχει κοφτερό μυαλό (ακριβής, γρήγορη και σαφής κατανόηση των πραγμάτων), αλλά ένα άτομο που είναι σοφό έχει καταρχήν οξυδέρκεια. Η οξυδέρκεια  – αρχαία ελληνικά από το οξύς και δέρκομαι που σημαίνει βλέπω – είναι η ικανότητα της ορθή κρίσης σε σχέση με ανθρώπους και καταστάσεις. Οξυδέρκεια σημαίνει οξεία αντίληψη.

Οι ευφυείς άνθρωποι λύνουν τα προβλήματα, οι ιδιοφυΐες τα προλαμβάνουν.” Αλβέρτος Αϊνστάιν   

H εξυπνάδα, ως γενικότερη έννοια και αντίθετα με την λανθασμένη ταύτισή της με την ευφυΐα, υποδηλώνει την ικανότητα να έχεις νοημοσύνη, γνώσεις (κυρίως σε επιφανειακό επίπεδο), και καπατσοσύνη (καπάτσος είναι ο άνθρωπος ο καταφερτζής, ο πονηρός) και δεν συνεπάγεται απαραίτητα κάποιο βαθμό ευφυϊας.

Η “συναισθηματική ευφυΐα”,  (EQ) συναισθηματική νοημοσύνη, με πατέρα του όρου τον  Daniel Goleman, είναι  η ικανότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται και να επεξεργάζεται αυτά που αισθάνεται – αναγνώριση των συναισθημάτων – και να είναι ικανός να διαχειριστεί αυτά τα συναισθήματα και όχι αυτά εκείνον. Να δρα και όχι να αντιδρά. Είναι η ικανότητα να συνδέει κάποιος συναισθήματα με γνώσεις. Να βγάζει συμπεράσματα και να προσαρμόζει την συμπεριφορά του ανάλογα. Να έχει ενσυναίσθηση, να κατανοεί δηλαδή το τι αισθάνονται οι άλλοι και να μπορεί να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους.

“Χθες ήμουν έξυπνος, οπότε ήθελα να αλλάξω τον κόσμο. Σήμερα είμαι σοφός, οπότε αλλάζω τον εαυτό μου.” Rumi

Μελέτες έχουν δείξει ότι άνθρωποι με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη έχουν καλύτερη ψυχική και σωματική υγεία, διαπροσωπικές σχέσεις, επαγγελματική καταξίωση, καλύτερη ζωή γενικότερα καθώς οδηγεί σε επίγνωση των δυνατοτήτων (και αδυναμιών μας) και στον δρόμο για την εξέλιξη. Σημαντικοί παράγοντες της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η ικανότητα αυτογνωσίας, ενδοσκόπησης και αυτορρύθμισης – δεν εννοείται εδώ φυσικά, η άρνηση και η απώθηση των συναισθημάτων, αλλά αντίθετα η επαφή με αυτά  και η διαχείριση τους -.  Συμπερασματικά προκύπτει, ότι η ευφυΐα σε συνδυασμό με την συναισθηματική νοημοσύνη, αποτελούν συνταγή επιτυχίας για την ζωή.

Ουδεμία μεγαλοφυΐα έχει αξία χωρίς αρετή” Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε 

Όσον αφορά στην ηλιθιότητα (βλακεία, χαζομάρα), για να δούμε και την άλλη πλευρά του φεγγαριού, σύμφωνα με τον Ιταλό καθηγητή, οικονομολόγο και ιστορικό, Κάρλο Τσιπόλα, στο δοκίμιο του “Οι Βασικοί Νόμοι Της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας” ο ορισμός του ηλιθίου είναι ο εξής: Ηλίθιος είναι ο άνθρωπος που προξενεί ζημίες σε έναν άλλο άνθρωπο, ή σε ομάδες ανθρώπων, χωρίς ο ίδιος να αποκομίζει οποιοδήποτε κέρδος, ή ακόμα μπορεί και να ζημιώνεται ο ίδιος σημαντικά. Οι πράξεις των ηλίθιων ανθρώπων, είναι δύσκολο να κατανοηθούν γιατί είναι αλλοπρόσαλλες και αψυχολόγητες. Ο βλάκας γνωρίζει ότι υπολείπεται των άλλων ανθρώπων σε διάνοια, αλλά προσπαθεί με μιμητισμό, απώθηση, άρνηση και με άλλες δεξιότητες (συνήθως άγαρμπα και άκομψα) να καλύψει τα κενά του. Σύμφωνα με την ψυχολογία ο βλάκας είναι τεμπέλης, εγωιστής, ανασφαλής, αδίστακτος, ανήθικος και προσπαθεί να καλύψει όλα τα παραπάνω με σοβαροφάνεια.

Το τραγικό είναι πως οι βλάκες είναι γεμάτοι αυτοπεποίθηση και οι ευφυείς γεμάτοι αμφιβολία” Ράσελ Μπέρτραντ

Εκδηλώνει δε το ψυχικό δυναμικό του, όταν ξεφεύγει της σοβαροφανούς μάσκας, με μοχθηρία και κακία. Επίσης προσπαθεί να πείσει τους άλλους και τον εαυτό του, για την αξία του, το ορθό των “σκέψεων” του και συνήθως είναι απόλυτος σε αυτά που επικοινωνεί. Η ηλιθιότητα σχετίζεται περισσότερο με την χαρακτηροδομή παρά με τη νοημοσύνη. Ο ίδιος φυσικά δεν γνωρίζει ότι είναι βλάκας, ούτε και έχει επίγνωση του καταστρεπτικού δυναμικού του. Σε κλινικό επίπεδο είναι δύσκολα θεραπεύσιμος.

Εναντίον της βλακείας ακόμα κι οι θεοί αγωνίζονται μάταια” Φρίντριχ Σίλερ 

Κείμενο Τζένη Φραγκούλη