Gestalt: Η ανθρωποκεντρική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που άλλαξε τα δεδομένα

Η Δήμητρα Χαντζιάρα, BSc (hons) Psychology, είναι ψυχοθεραπεύτρια και εκπαιδευμένη επόπτρια Gestalt. Μιλήσαμε μαζί της για την θεραπεία Gestalt, σε μια προσπάθεια να την παρουσιάσουμε, ιστορικά, πρακτικά και ουσιαστικά, σαν θεραπευτική προσέγγιση. Η Δήμητρα Χαντζιάρα, θεωρεί προνόμιο ότι εργαζόμενη ως θεραπεύτρια, έχει την ευκαιρία καθημερινά να έρχεται σε ουσιαστική επαφή με ανθρώπους, αναφερόμενη στους θεραπευόμενους της, αλλά και τους συνάδελφους και τους δάσκαλους της. Το επάγγελμα της, την βοηθά πάντα να επιστρέφει σε αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι και ο σκοπός της θεραπείας Gestalt, να είναι παρούσα στη ζωή της – ακόμα και στις δύσκολες καταστάσεις  –  και να την απολαμβάνει.

Η θεραπεία Gestalt επινοήθηκε από τον Fritz Perls ως εναλλακτική στην παραδοσιακή τότε ψυχανάλυση με μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Εξηγήστε μας, πρακτικά που διαφέρει;

Είναι αλήθεια ότι ο Perls θεωρείται ευρέως ως ο πατέρας της θεραπείας Gestalt, ωστόσο θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι κύριοι συνιδρυτές της προσέγγισης είναι ο Fritz Perls, η Laura Perls (o Fritz και η Laura ήταν σύζυγοι), και ο Paul Goodman. Ο Perls ήταν νευρολόγος/ψυχίατρος και στην πορεία ψυχαναλυτής, η Laura ψυχολόγος με διδακτορικό στην ψυχολογία Gestalt, και ο Goodman φιλόσοφος, συγγραφέας και κοινωνικός ακτιβιστής.

Τώρα σε σχέση με το πως διακρίνεται πρακτικά από την ψυχανάλυση. Μεθοδολογικά στη θεραπεία Gestalt o θεραπευτής εμπλέκεται πλήρως τη διαδικασία. Η θεραπευτική σχέση, ο τρόπος δηλαδή που συναντιούνται και σχετίζονται ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος, αποτελεί τον τόπο που συντελείται η θεραπεία ή αν το πούμε με όρους Gestalt η ανάπτυξη (growth) του ανθρώπου. Ένα άλλο σημείο διάκρισης είναι η εστίαση στο παρόν. Ορισμένες φορές παρανοείται η έννοια του εδώ και τώρα. Το παρόν περιλαμβάνει ολόκληρη την ιστορία μας μαζί με τις προσδοκίες και τους φόβους μας για το μέλλον. Οπότε η θεραπεία Gestalt φυσικά και ασχολείται με το παρελθόν και με το μέλλον, ωστόσο μεθοδολογικά αυτό συμβαίνει διερευνώντας την παρούσα εμπειρία.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι, πως τα πράγματα έχουν νόημα κάθε φορά στο εκάστοτε πλαίσιο. Η εμπειρία μας δηλαδή ανήκει στην στιγμή και στην κατάσταση. Για παράδειγμα η συμμόρφωση στην θεραπεία δεν είναι κάτι που φέρει μόνος του ο θεραπευόμενος αλλά κάτι που συν-δημιουργείται στη θεραπευτική σχέση, συμμετέχει δηλαδή και ο θεραπευτής. Φυσικά και όλοι φέρουμε οικείους τρόπους να σχετιζόμαστε, όμως κάθε φορά που αυτοί επαναλαμβάνονται αφορούν τη συγκεκριμένη στιγμή. Δεν είναι δηλαδή κάτι που αφορά μόνο το παρελθόν, άλλα το παρόν. Φυσικά αυτά αποτελούν κάποια πολύ εμφανή πρακτικά σημεία, ο τρόπος όμως που συγκλίνουν και αποκλίνουν αυτές οι δύο προσεγγίσεις είναι πολύ πιο πολύπλοκος και πολύ πιο πλούσιος.

Πως έφτασε ο Fritz Perls στην σύλληψη αυτής της πρακτικής; Ποιές οι βασικές αρχές της;

Η δημιουργία της θεραπείας Gestalt προέκυψε μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές και πολίτικες συνθήκες, και σχετίζεται άμεσα και με τη ζωή των ιδρυτών της, τα άτομα και τα κινήματα που ήρθαν σε επαφή. Ο Perls, ήταν ψυχίατρος, αναλυόμενος της Karen Horney, στο μεσοπόλεμο, η οποία και τον ενθάρρυνε να γίνει ψυχαναλυτής. Επίσης, στην πορεία υπήρξε και θεραπευόμενος του Reich, ο οποίος είχε ήδη αρχίσει να διαμορφώνει τις ιδέες του σε σχέση με τη σωματική θεραπεία, ωστόσο εκείνη την εποχή εργαζόταν ακόμα ως ψυχαναλυτής. Επίσης, ασχολούνταν με το θέατρο, και ήταν σε επαφή με το κίνημα Bauhaus. Εντωμεταξύ, γνωρίζει και την Laura Posner, αργότερα Perls, η οποία είναι ψυχολόγος, και μελετά δίπλα σε σημαντικούς φαινομενολόγους και υπαρξιστές της εποχής, όπως ο Buber και ο Tillich, καθώς και στους ερευνητές της ψυχολογίας Gestalt  (μπορεί να είναι κοινό το όνομα, ωστόσο η ψυχολογία Gestalt είναι ερευνητική και πειραματική σχόλη της ψυχολογίας που ασχολείται με την μελέτη της αντίληψης, αργότερα οι ιδρυτές της θεραπείας Gestalt διάλεξαν αυτό το όνομα για τη νέα τους προσέγγιση. Φυσικά και υπάρχουν επιρροές από την πρώτη στη δεύτερη.) H Laura ασχολείται με το χορό και αναπτύσσει ενδιαφέρον για το σώμα. Επίσης ζουν δυο πόλεμους, την άνοδο του Ναζισμού, τη φυγή στη Ν. Αφρικη και τέλος τη μετανάστευση στις ΗΠΑ.

Ο Perls ήταν ψυχαναλυτής και μάλιστα τα χρόνια που έζησε στη Νότια Αφρική ίδρυσε μαζί με τη Laura ένα ινστιτούτο εκπαίδευσης ψυχαναλυτών υπό την ομπρέλα της ψυχαναλυτικής εταιρείας. Στις ΗΠΑ γνωρίζουν τον Paul Goodman και έτσι η δημιουργία της θεραπείας Gestalt επίσημα ξεκινά με την έκδοση του πρώτου βιβλίου με τίτλο Gestalt Therapy: Excitement and Growth in the Human Personality, στο οποίο καταγράφεται πρώτη φορά συνεκτικά η θεωρία και μεθοδολογία αυτής της νέας προσέγγισης, αυτό συμβαίνει το 1951.

Η θεραπεία Gestalt είναι σχεσιακή προσέγγιση. Ο άνθρωπος δεν λογίζεται ως ένα απομονωμένο αύταρκες ον, δεν μπορούμε να επιβιώσουμε σε κενό αέρος. Είμαστε σε μόνιμη αλληλεξάρτηση με τους άλλους και το περιβάλλον γύρω μας. Συν-δημιουργούμαστε σε αυτή την επαφή και αντίστοιχα συν-δημιουργούμε τον κόσμο. Αντίστοιχα, η ελευθερία μου δε βρίσκεται στο να ελευθερωθώ από την κατάσταση που εμπλέκομαι, (πάντα βρίσκομαι μέσα σε συνθήκες), άλλα στην επιλογή μου του πώς θα αποκριθώ στη συνθήκη κάθε φορά. Τι θέση παίρνω.

Είναι φαινομενολογική προσέγγιση, δηλαδή εστιάζει στην αμεσότητα τις εμπειρίας. Δίνει άξια στο βίωμα του παρόντος, όπως αυτό προκύπτει στην παρούσα συνθήκη. Διερευνούμε και παρατηρούμε το εμφανές (obvious). Βασίζεται στον υπαρξιακό διάλογο. Δηλαδή απευθύνομαι στην ολότητα του ανθρώπου και την επιβεβαιώνω, και δεν τον αντικειμενοποιώ, δεν τον μελετώ. Τέλος, είναι μια ολιστική προσέγγιση. Δηλαδή αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως ένα συνεκτικό όλον, όπου νους, σώμα και συναισθήματα συνυπάρχουν αλληλένδετα. Νομίζω για αυτό θα μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε και στη συνεχεία.

Eίναι η Gestalt θεραπευτική προσέγγιση, ή ψυχοθεραπευτικό εργαλείο, που χρησιμοποιείται και από άλλες ψυχοθεραπευτικές πρακτικές;

Η Gestalt είναι μια θεραπευτική προσέγγιση. Δυστυχώς για αρκετά χρόνια είχε ταυτιστεί με συγκεκριμένες τεχνικές και παρεμβάσεις. Με πιο γνωστή την τεχνική της άδειας καρέκλας. Αυτή η παρανόηση συνέβη περισσότερο λόγω του προσωπικού στυλ του Perls, και του τρόπου που ο ίδιος επέλεξε να παρουσιάσει τη θεραπεία Gestalt την τελευταία δεκαετία της ζωής του. Μέσα σε ομάδες ακόμα και σε μεγάλα ακροατήρια επέλεγε ένα άτομο που καθόταν στην “καυτή καρέκλα” και δούλευε θεραπευτικά μαζί του. Ο ίδιος μπορεί τότε να ανέπτυξε διάφορες τεχνικές που παρουσίασε στο κοινό, ωστόσο αυτές βασίζονταν στη βαθιά γνώση και εμπειρία του. Η δυσκολία ήρθε όταν άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν αποκομμένα τις τεχνικές που έβλεπαν, ή να τις εντάσσουν, απομονωμένες στην πρακτική τους. Ο πειραματισμός αποτελεί κομμάτι της θεραπείας Gestalt, και όταν χρησιμοποιείται προκύπτει μέσα στη διαδικασία της θεραπείας. Δεν είναι τεχνική.  Και επίσης, χρειάζεται βαθιά γνώση της θεωρίας και της μεθοδολογίας της θεραπείας Gestalt. Επιμένω τόσο πολύ σε αυτό για δύο λόγους. Πρώτον γιατί η θεραπεία Gestalt είναι μια προσέγγιση με βαθιές φιλοσοφικές και επιστημονικές ρίζες και δεν μπορεί να περιοριστεί στο άθροισμα κάποιων τεχνικών, και δεύτερον, και πιο σημαντικό ίσως, γιατί ορισμένες φορές μπορεί να γίνει έως και επικίνδυνη για τους ανθρώπους η χρήση τέτοιων πρακτικών.

Η άσκηση της Άδειας Καρέκλας είναι ριζοσπαστική και θεραπευτικά μοναδική. Πως εξηγείται;

Είναι πολύ πιθανό κάποιος που έχει ακούσει για τη θεραπεία Gestalt να έχει ακούσει για την άσκηση της άδειας καρέκλας. Πολύ συνοπτικά για όσους δεν γνωρίζουν, βάζω  απέναντι μου μια άδεια καρέκλα στην οποία “τοποθετώ” είτε κάποιο πρόσωπο είτε κάποιο μη αφομοιωμένο κομμάτι του εαυτού μου και συμμετέχω σε έναν διάλογο με αυτό. Η τεχνική αυτή έχει στόχο να αποκαλυφθούν και να ενσωματωθούν ποιότητες που βρίσκονται έξω από την επίγνωση μου.

Η ουσία της άσκησης αυτής όπως και κάθε πειραματισμού, (απλά η άδεια καρέκλα είναι η πιο γνωστή γιατί χρησιμοποιήθηκε πολύ και γράφτηκαν πολλά για αυτή), βρίσκεται στο έδαφος από το οποίο προκύπτει. Δηλαδή, στον τρόπο που αντιλαμβάνεται η θεραπεία Gestalt τον άνθρωπο μέσα στον κόσμο. Βασικό στοιχείο της Gestalt είναι η παράδοξη θεωρία της αλλαγής. Όσο προσπαθώ να γίνω κάτι που δεν είμαι τόσο μένω ο ίδιος, ή αντίστροφα όσο αποδέχομαι αυτό που είμαι τόσο ανοίγεται η δυνατότητα της εξέλιξης.

Πως συνδέονται οι τεχνικές της Gestalt με την σωματική δουλειά και το συναίσθημα;

Η θεραπεία Gestalt θεωρεί τον άνθρωπο ένα αδιαίρετο σύνολο το οποίο ενσωματώνει τις αισθήσεις, τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις κοινωνικές σχέσεις, την πνευματικότητα. Ολόκληρος ο οργανισμός (ο όρος που χρησιμοποιεί η Gestalt για ολόκληρο το ανθρώπινο ον), λειτουργεί ταυτόχρονα, ως μια αδιαίρετη ενότητα σωματικών, συναισθηματικών και νοητικών βιωμάτων. Ως ενσώματη ψυχή και έμψυχο σώμα. Ο διαχωρισμός τους, όταν συμβαίνει, είναι τεχνητός και δεν αποτελεί την πραγματική περιγραφή της ανθρώπινης φύσης. Όλες οι διαστάσεις είναι μέρη του συνόλου, και αλληλοεξαρτώμενες. Δεν μπορούν να μελετηθούν απομονωμένες από το σύνολο. Οπότε ακόμα και αν εστιάσω σε κάποια διάσταση, για παράδειγμα στο πως βιώνω το σώμα μου αυτή τη στιγμή, δε σημαίνει πως αυτή η περιγραφή εξαντλεί την ύπαρξή μου αυτή τη στιγμή. Επίσης, η εστίαση συνήθως βρίσκεται στον τρόπο που αλληλεπιδρούν οι διαστάσεις της εμπειρίας μου.

Είναι άμεσα συνδεδεμένη ως θεραπεία με το Εδώ και Τώρα. Και πιστεύω από προσωπική εμπειρία ότι λειτουργεί αποτελεσματικά. Μιλήστε μας λίγο γι’αυτό.

Η θεραπεία Gestalt είναι μια φαινομενολογική προσέγγιση που εστιάζει στην παρούσα εμπειρία. Όπως είπα και πιο πάνω αυτό δε σημαίνει ότι αγνοεί την ιστορία του ανθρώπου ή τις προσδοκίες του για το μέλλον. Συναντώντας έναν θεραπευτή Gestalt το πιο πιθανό είναι ότι θα σας ρωτήσει πληροφορίες για τη ζωή σας για τις σημαντικές σας σχέσεις καθώς και τι προσδοκάτε από τη θεραπεία. Η εστίαση στο εδώ και τώρα σημαίνει, πως οικείοι τρόποι να συνδέομαι με τους άλλους και τον κόσμο, η αντίληψη και το νόημα που δίνω στα πράγματα, καθώς και ανοιχτοί λογαριασμοί από τη ζωή μου, εμφανίζονται στη θεραπευτική διαδικασία και στη θεραπευτική σχέση. Ωστόσο, το παρόν μου δεν είναι άπλα μια συνέπεια του παρελθόντος μου, σε αυτή την περίπτωση η ζωή θα έμοιαζε μάλλον με καταδίκη. Φυσικά στη πορεία της διερεύνησης μπορεί να προκύψει και μια σύνδεση με προηγούμενες εμπειρίες του ανθρώπου σε σημαντικές του σχέσεις. Τότε το νόημα διευρύνεται και η ενσωμάτωση της εμπειρίας  βαθαίνει, ωστόσο αυτό δεν επιτυγχάνεται λόγω της συνειδητοποίησης, αλλά λόγω της ανθρωπινής συνάντησης με έναν άλλο που καλωσορίζει και δίνει άξια στην παρουσία και τη ζωή του ανθρώπου.

Είναι θεραπεία βάθους; Πως λειτουργεί;

Ο Perls προέτρεπε τους θεραπευτές να είναι ευαίσθητοι στην επιφάνεια που παρουσιάζουν οι θεραπευόμενoι, σε κάθε κίνηση, σε κάθε νεύμα, σε κάθε διακύμανση της φωνής. Έλεγε πως η επικοινωνία επιτυγχάνεται μόνο στην επιφάνεια. Πολλές φορές παρακάμπτουμε το εμφανές, με αποτέλεσμα να μειώνονται τα εργαλεία μας και το υλικό με το οποίο θα μπορούσαμε να δουλέψουμε.

Θα έλεγα ότι η θεραπεία Gestalt είναι μια θεραπεία βάθους με την έννοια ότι εστιάζει στο να διερευνήσει και να επιλέξει ο άνθρωπος τον τρόπο που σχετίζεται με τους άλλους και τον κόσμο, και να ζήσει μια πιο ολοκληρωμένη ζωή. Οπωσδήποτε, όπως και σε κάθε άλλη μορφή θεραπείας, ο θεραπευόμενος είναι αυτός που αποφασίζει πως θέλει να χρησιμοποιήσει τη θεραπεία του, με ποιο στόχο, για πόσο χρόνο και πότε θέλει να την ολοκληρώσει. Πάντα μπορεί κάποιος να επιλέξει να βρεθεί στην θεραπεία για κάτι πολύ συγκεκριμένο που τον απασχολεί και να την ολοκληρώσει όταν τα πράγματα αρχίζουν να πηγαίνουν καλύτερα στο συγκεκριμένο τομέα.

Ένα προαπαιτούμενο για τον Gestalt therapist είναι να έχει προχωρήσει σημαντικά στην δουλειά με τον εαυτό του. Πως διασφαλίζεται κάτι τέτοιο στην Ελλάδα;

Αυτό είναι ένα οδυνηρό κομμάτι για τους ψυχοθεραπευτές στην Ελλάδα, μιας και η ψυχοθεραπεία στην Ελλάδα δεν είναι θεσμοθετημένη. Ωστόσο συνεχίζεται η προσπάθεια από την ελληνική εταιρία ψυχοθεραπείας και την ελληνική εταιρεία συμβουλευτικής να διασφαλιστεί ο ρόλος του ψυχοθεραπευτή και του συμβούλου. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο είναι σημαντικό τα εκπαιδευτικά κέντρα να είναι συνεπή με τα ευρωπαϊκά και τα παγκόσμια κριτήρια. Και αντίστοιχα οι επαγγελματίες να είναι συνεπείς στις επαγγελματικές και εκπαιδευτικές τους υποχρεώσεις. Εδώ να σας ενημερώσω ότι η πιστοποίηση του ψυχοθεραπευτή ευρωπαϊκά και παγκόσμια στις περισσότερες προσεγγίσεις δε δίνεται άπαξ. Κάθε πέντε χρόνια οφείλουμε να αποδεικνύουμε τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση, την εποπτεία μας και την ενασχόλησή μας με την ψυχοθεραπεία και την κοινότητα, ώστε να ανανεώνεται η πιστοποίηση μας. Ελπίζω να λυθεί το θέμα κάποια στιγμή στην Ελλάδα ώστε αυτή διαδικασία να μην έγκειται στην συνείδηση κάθε θεραπευτή αλλά να είναι θεσμοθετημένη. Τώρα σε σχέση με το πρώτο σκέλος της ερώτησής σας, ο Gestalt θεραπευτής για να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του είναι απαραίτητο να έχει ολοκληρώσει την ατομική και ομαδική του θεραπεία. Αυτή η προϋπόθεση νομίζω ότι αντιστοιχεί σήμερα σε τουλάχιστον τρία χρόνια σε κάθε ένα από τα δύο πλαίσια. Ωστόσο πέρα από τα τυπικά προαπαιτούμενα, η προσωπική θεραπεία του θεραπευτή αποτελεί βασική πηγή στήριξης στη ζωή του και στη δουλειά του και γι’ αυτό είναι συνηθισμένο φαινόμενο οι θεραπευτές κατά διαστήματα να ξεκινάμε πάλι θεραπεία.

Μπορούν όλοι να επωφεληθούν από την θεραπεία Gestalt;

Τα πρώτα χρόνια της θεραπείας Gestalt, υπήρξε μια αμφιβολία κατά πόσο θα μπορούσε να δουλέψει με ανθρώπους που ταλαιπωρούνται από σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα. Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες, ειδικά από έρευνες και μαρτυρίες περισσότερο από το εξωτερικό, συνάδελφοι που εργάζονται στα εθνικά συστήματα υγείας των χώρων τους ή σε ψυχιατρικές δομές, παρουσιάζουν πολύ καλά αποτελέσματα στη δουλειά τους. Επίσης τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι άνθρωποι εξελίσσουν τη θεραπεία Gestalt σε σχέση με την δουλειά με τα παιδιά, τις επιχειρήσεις και την κοινότητα.

Είναι χρονικά πιο σύντομη προσέγγιση από  τις άλλες;

Σε αυτή την ερώτηση η αλήθεια είναι ότι δεν είμαι σίγουρη πως να απαντήσω. Χρονικά η διάρκειά της ποικίλει από σύντομη έως μακρόχρονη. Μπορεί να διαρκέσει από κάποιους μήνες ως αρκετά χρόνια. Διαφοροποιείται ανάλογα με τον άνθρωπο, τη σχέση, το αίτημα και πολλούς άλλους παράγοντες. Υπάρχουν και έχουν αναπτυχθεί διάφορα μοντέλα brief Gestalt therapy κυρίως για οργανισμούς και φορείς στους οποίους δεν υπάρχει δυνατότητα μακροχρόνιας θεραπείας ενώ υπάρχει επιτακτική ανάγκη για στήριξη. Οπότε θα έλεγα ότι τη διάρκεια μιας θεραπείας την καθορίζουν πολλοί παράγοντες όπως οι ανάγκες, οι δυνατότητες και οι περιορισμοί, οι κοινωνικές συνθήκες. Για παράδειγμα στην περίοδο αυτή που ζούμε πόσοι άνθρωποι έχουν ανάγκη και ψυχολογική υποστήριξη και ρεαλιστικά πόσοι απ’ αυτούς μπορούν να υποστηρίξουν μια μακρόχρονη ψυχοθεραπευτική διαδικασία; Συνήθως κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε και ορισμένες φορές οι συνθήκες είναι ευνοϊκές. Άλλωστε προσωπικά νομίζω ότι αυτό συμβαίνει έτσι κι αλλιώς στη ζωή μας.

Συνέντευξη Τζένη Φραγκούλη

Η Δήμητρα Χαντζιάρα, BSc(hons)Psychology είναι ψυχοθεραπεύτρια και εκπαιδευμένη επόπτρια Gestalt, τακτικό μέλος της EAGT και της ΕΕΨG. Μπορείτε να βρείτε τα στοιχειά της στο site της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχοθεραπειας Gestalt www.hagt.gr και του Gestalt Foundation, κέντρου ψυχοθεραπείας και εκπαίδευσης www.gestaltfoundation.gr .